Μάρκου Μπόλαρη «Πολιτική του τόπου, ποιητική του τρόπου», Εκδόσεις Αρμός

Του
Παναγιώτη Σωτηρόπουλου

«Ο άναξ, ου το μαντειόν εστι το εν Δελφοίς, ούτε λέγει, ούτε κρύπτει, αλλά σημαίνει».
To περίφημο απόσπασμα, που αποδίδεται στον Ηράκλειτο, αποφθεγματικό κατά τα πρότυπα των Δελφικών χρησμών, αναφέρεται σε προτάσεις, οι οποίες ούτε λένε, ούτε κρύβουν, αλλά σημαίνουν. Δημιουργούν σημασίες, εκχωρώντας στον αναγνώστη το δικαίωμα να οικειοποιηθεί όσα τα κείμενα αφηγούνται σε αναφορά με το δικό του συναισθηματικό και γλωσσικό σύμπαν, τις προσλαμβάνουσές του, πολιτισμικές και πολιτικές, αλλά και τις προσδοκίες του.
Στο βιβλίο «Πολιτική του τόπου, ποιητική του τρόπου», το γνώριμο ύφος του συγγραφέα, η πλούσια γραμματολογική του σκευή, η εκφραστική του δεινότητα συγκροτούν ένα πλαίσιο του ενδιάθετου, των πολλαπλών σημασιών. Το βιβλίο ούτε αξιολογεί, ούτε ερμηνεύει, ούτε αναπαριστά την κοινωνία. Τα κείμενα του βιβλίου χαράζουν μια νοερή, μη γραμμική, διαδρομή από το χθες έως το σήμερα που μας προσκαλούν να αναστοχαστούμε, κατά τη Σεφερική υπόδειξη, ως προς τις αφετηριακές μας συλλήψεις με την προσδοκία μήπως και αντιληφθούμε πως φθάσαμε ώς εδώ, αλλά και πως προχωράμε παραπέρα.
Τα κείμενα είναι διάχυτα από νοσταλγία. Όμως η νοσταλγία δεν είναι ούτε πένθος για όσα απωλέσαμε, ούτε κατάθλιψη για όσα μας αποστερούν. Στο περικείμενο του Μάρκου πρέπει να θεωρήσουμε τη νοσταλγία από μόνη της ως σύστημα αφ’ εαυτής που έχει μια οργανωτική δύναμη και μια ικανότητα να συντηρείται, αλλά προ πάντων να αποδεσμεύει απελευθερωτικές δυνάμεις, να αποβάλλει τοξικότητες και ανεπίκαιρα φορτία, να δημιουργεί σημασίες σε μια γλώσσα ανεπηρέαστη από τη φθορά των νοημάτων που επέφερε ο μανιχαϊσμός της τρέχουσας πολιτικής συγκυρίας και των κοινωνικά στιγματισμένων εννοιών.
Αν και διακηρύσσεται συχνά ότι το παρόν, παρασυρμένο στη δίνη της μετανεωτερικότητας, βρίσκεται στα πρόθυρα ριζικής αποκοπής των δεσμών του με την παράδοση και το παρελθόν, η ιστορία και η μνήμη δεν ήταν ποτέ τόσο παρούσες στο μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών. Στην εποχή του τεχνοκρατικού λόγου, το ιστορικό και μνημειακό συναίσθημα δεν έχουν εξαντλήσει το κεφάλαιο της δυναμικής που εμπεριέχουν. Ο παρελθών χρόνος έχει γίνει αντικείμενο μιας απεγνωσμένης αναζήτησης, οικειοποίησης και νοηματοδότησης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, συμβαίνει η ιστορία και η μνήμη να κάνουν την ανάσα τους αισθητή στην πλάτη του παρόντος με ιδιαίτερα υποστηρικτικό τρόπο. «Ο αγώνας του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία είναι ο αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη», δηλώνει ο Μίλαν Κούντερα.
Η αφηγηματική πλοκή στα κείμενα του Μάρκου Μπόλαρη αναδεικνύει πως η μνήμη, δεν είναι υποστασιοποιημένη, παγιωμένη μια για πάντα, αλλά εξελίσσεται σύμφωνα με τη σχέση που οι σύγχρονοι, εμψυχωμένοι και εμπνευσμένοι από διαδοχικές δυνάμεις στο χρόνο, εγκαθιδρύουν με το παρελθόν. Τελεολογική δικαίωση είναι η προοπτική ενός ορίζοντα προσδοκίας, είτε πολιτικού είτε αισθηματικού.
Στο επίκεντρο του Μάρκου Μπόλαρη όμως δεν είναι τόσο η έννοια της μνήμης που είναι κεντρική στην προβληματική του όσο αυτή του τόπου και του τρόπου, που συγκροτούν τον εναργή τροπισμό της πολιτικής δράσης. Ο τόπος μπορεί να είναι ένας οριοθετημένος γεωγραφικά χώρος, ορίζεται όμως από μια ανθρώπινη κοινότητα που χτίζει κατά τη διάρκεια της ιστορίας της ένα σύνολο διακριτών πολιτισμικών χαρακτηριστικών, γνώσεων και πρακτικών. Οι τόποι είναι ζωντανοί και καινοτόμοι χώροι που δεν μπορούν να αφομοιωθούν μόνο με την παράδοση, αλλά βρίσκονται σε διαρκή ώσμωση με τον τρόπο που ιστορικά οι κοινότητες αλληλοεπιδρούν, είτε μεταξύ τους είτε με το περιβάλλον και το πολιτισμικό τους καταπίστευμα. Έτσι τόπος και τρόπος διαμορφώνουν γόνιμα την πολιτική δράση, συγκροτούν το δυναμικό όραμα του τόπου, σε σχέση με την κοινωνική και πολιτισμική του διάσταση αποφεύγοντας ταυτόχρονα την εσωστρεφή, στατική και αναλλοίωτη αναπαράσταση της παράδοσης. Τόπος και τρόπος συνιστούν ως διαλεκτικό ζεύγμα ένα δυναμικό πρότυπο του οποίου οι διαφορετικές διαστάσεις καθιστούν εφικτή την κατανόηση και την υποστήριξη μιας τοπικής κοινωνίας σε μια αναπτυξιακή πορεία, διαδικασία που θα έπρεπε λογικά να αποτελεί προνομιακό πεδίο ενασχόλησης κατά το σχεδιασμό πολιτικών πρακτικών που απορρέουν από ένα όραμα και μια αποστολή. Αποτελώντας μέρος ενός ιστορικού βάθους και βασισμένες σε εθιμικούς συχνά κανόνες τυποποίησης συγκροτούν ένα δυναμικό σύστημα. Το ζεύγμα τόπος-τρόπος μπορεί να αποτελέσει μια πορεία προς τη βιώσιμη διαχείριση των πόρων και προς μια ανάπτυξη προσαρμοσμένη στην κοινότητα που συνδέεται με αυτόν. Από αυτή την άποψη, τόπος και τρόπος μπορούν επίσης να είναι η αιτία για ανανεωμένη ηθική αμφισβήτηση, ειδικά όσον αφορά τη διαπραγμάτευση των κανόνων διακυβέρνησης.
Το βιβλίο είναι απολαυστικό, όπως θα ήθελε ο Ρολάν Μπαρτ, χωρίς το κανονιστικό γλωσσικό ύφος του δοκιμιακού λόγου, χωρίς την ξύλινη γλώσσα της πολιτικής, των πληθωρικών λόγων και των πενιχρών νοημάτων. Τα ειδοποιά χαρακτηριστικά του βιβλίου είναι ενδεικτικά της συχνά αντισυμβατικής πολιτικής πορείας του συγγραφέα. Τα κείμενα είναι γραμμένα με γλαφυρό λόγο, με στιλπνές πινελιές, σκηνοθετική ευρηματικότητα, απρόβλεπτους, αλλά καίριους συσχετισμούς και ιστορικές συναντήσεις. Οι μακροπερίοδες φράσεις, αδυναμία κατά τους σχολαστικούς της γραφής, είναι αποκαλυπτικές του ατμοσφαιρικού διανοητικού κλίματος του συγγραφέα και του ύφους γραφής σχετικά με την ασυνήθιστη, συχνά μυστηριώδη επιλογή του θέματος, του προσώπου, του ιστορικού συμβάντος, ενός αντικειμένου που «ευφραίνει», ενός αντικειμένου που εξυψώνει και προκαλεί την επίμονη αναζήτηση.
Εντρυφώντας στη γοητευτική γραφή που αξιοποιεί περίτεχνα τη μακρόχρονη διαδρομή της γλώσσας, αρχαιοελληνική, λόγια, εκκλησιαστική και δημώδη, αντιλαμβανόμαστε πως η ταπεινή, μικρή σκηνή της καθημερινής ζωής, συνδιαμορφώνει κι αυτή τη μεγάλη σκηνή της ιστορίας. Ο τίτλος του βιβλίου είναι υποβλητικός σημασιών, αν στοχαστείτε πάνω στη φράση ενός λόγιου όταν συνόψιζε το οδοιπορικό των χαμένων ευκαιριών μας: Χάσαμε τον τρόπο, χάσαμε τον τόπο.