«Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα» του Παντελή Μπουκάλα

Του Β.Δ. Αναγνωστόπουλου,
ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Ταξίδι εφαρμοσμένης εθνογνωσίας ήταν η «σαρακοστιανή» μελέτη μου, η αναγνωστική επικοινωνία με τα δοκίμια του Παντελή Μπουκάλα για το δημοτικό τραγούδι, και ακόμη θα πρόσθετα ότι ήταν μια ευχάριστη (για μένα) επανάληψη και υπενθύμιση φιλολογικών (αρχαιολογικών, ιστορικών, λαογραφικών, εθνολογικών, ψυχολογικών κ.ά.) γνώσεων και τεκμηρίων. Είναι σπάνια αυτά τα βιβλία, που παίζουν τον ρόλο του δασκάλου με το εμπνευσμένο μάθημα, την αγάπη και τον στοχασμό για το γνωστικό τους αντικείμενο.
Μιλάω για το πολυσέλιδο βιβλίο του Μπουκάλα «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα. Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή. Πιάνω γραφή να γράψω… Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι – 3», εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2019, σ. 843. Προηγήθηκαν άλλοι δύο ογκώδεις επίσης τόμοι, ήτοι α’ τόμος 2016, «Όταν το ρήμα γίνεται όνομα, Η «Αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών» (σ. 585) και β’ τόμος 2017, «Το αίμα της αγάπης, ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση» (σ. 821).

Ο Μπουκάλας (Λεσίνι Μεσολογγίου, 1957) είναι μια εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση των Γραμμάτων μας. Ο ίδιος αρκείται στους χαρακτηρισμούς συγγραφέας και δημοσιογράφος, όμως είναι και ποιητής, και μεταφραστής, και κριτικός, και δοκιμιογράφος, και διορθωτής, και αρθρογράφος, και επιφυλλιδογράφος, και επιμελητής εκδόσεων, και διδάκτωρ (από το 2018) της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, και με βραβεία, και με διακρίσεις. Άνθρωπος γεμάτος, δοτικός, ήμερος, εργασιομανής με όχι τυχαία ευρυμάθεια και στοχασμό. Μπορεί να κινείται γραμματολογικά με εντυπωσιακή άνεση σε όλες τις περιόδους της ελληνικής Γραμματείας (αρχαιοελληνικής, ελληνιστικής, βυζαντινής και νεωτέρας) και όχι μόνο. Έχει συνεργαστεί με πολλά περιοδικά και έχει μεταφράσει ποίηση και τραγωδίες των αρχαίων ποιητών κ.ά.

Όμως αυτό που δοκιμάζει ο αναγνώστης με τους τρεις (προσώρας) τόμους δοκιμίων του για το δημοτικό τραγούδι είναι κάτι πρωτόγνωρο, νιώθει πως έχει γίνει παίγνιο ενός αχανούς ποταμού πλημμυρισμένου από πολύχρωμες βάρκες που σε ταξιδεύουν αεικίνητες μπρος και πίσω, δεξιά και αριστερά, πάνω και κάτω, πέρα και δώθε, που σε μεθούν με ήχους, με αφηγήσεις και παφλασμούς. Για τον α’ τόμο έχω γράψει λίγα λόγια τον Ιούλιο του 2017. Αποσπώ μια πρόταση: «Τα πολυάριθμα δημοτικά τραγούδια που παρατίθενται στη μελέτη του Μπουκάλα, ολόκληρα ή μέρος τους, οι αμέτρητες παραπομπές σε έργα μελετητών της δημοτικής ποίησης, οι ποικίλες απόψεις ποιητών και συγγραφέων, της ανώνυμης και επώνυμης ποίησης, η εξονυχιστική γλωσσική διερεύνηση, η πλούσια βιβλιογραφία κ.τ.λ. δίνουν στο έργο και εγκυκλοπαιδικό, τρόπον τινά, χαρακτήρα. Έτσι ανοίγεται μια τεράστια βεντάλια διάφορων και διαφορετικών όψεων και απόψεων, επιστημονικών γνώσεων και πορισμάτων για το δημοτικό τραγούδι». Άποψη, που ισχύει και για τους δύο επόμενους τόμους.
Στον β’ τόμο παρακολουθούμε «Ένα κόκκινο ποτάμι (που) διασχίζει την επικράτεια της αγάπης, και με τη ροή του υπηρετεί τον μέγα στόχο: Να γίνει νόημα το αίμα…». Πράγματι συγκινητική η ανάλυση, η αναδρομή, η καταγραφή, η περιγραφή, η αφήγηση, η ανάδειξη ενός πλούτου κρυμμένου σε λέξεις, σε ταπεινούς και λαμπρούς στίχους. «Άφθονο και ακατάσχετο ρέει το αίμα στην επικράτεια του έρωτα». Όπως διαβάζουμε σε ένα ηπειρώτικο στιχοπλάκι: «Ο έρωτας είναι φωτιά, τ’ ανθρώπου τρελαμάρα, / του Χάρου παραδέρματα, της πιστολιάς λαχτάρα» (σ. 219). Τα περιεχόμενα του βιβλίου σε σταθερή τάξη: Πρόλογος (13-17), Βιβλιογραφικός οδηγός (19-49), Το αίμα της αγάπης (σ. 53-550) με 4 μεγάλες ενότητες (και καθεμιά με πολλές υποενότητες), ήτοι: 1. Εμπόλεμος έρωτας (σ. 55-173), 2. Ο έρωτας σαν εκούσια σφαγή (σ. 175-217), 3. Το σφαγείο του έρωτα (σ. 219-4420), 4. Το όνομα, το αίτημα, το αίμα (σ. 443-550), Σημειώσεις (σ. 551-758), Ευρετήρια α’ και β’ (σ. 761-821).

Ο γ’ τόμος επίκεντρο έχει το «ταχύτατο ταξίδι του φιλιού», το πασίγνωστο τραγούδι: «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα, κι έβαψε το δικό μου, / και στο μαντίλι το ’συρα, κι έβαψε το μαντίλι, / και στο ποτάμι το ’πλυνα κι έβαψε το ποτάμι, / έβαψε η άκρη του γιαλού κι η μέση του πελάγου. / Κατέβη ο αϊτός να πιει νερό κι έβαψε τα φτερά του, / κι έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο». Και σιγά-σιγά ο ερμηνευτικός λόγος απλώνεται σαν την ήρεμη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου για να μας δείξει την ψαριά του, πτυχές της ανώνυμης και προσωπικής ποίησης, τη φυσικότητα και την υπερβολή του δημοτικού τραγουδιού, τη φιλολογική, τη λαογραφική και τη λογοτεχνική του αξία, ζητήματα που απασχολούν ακόμη σήμερα τους μελετητές κ.ά. Η ύλη καταμερίζεται (σταθερά, όπως άλλωστε και στους τρεις τόμους) στις ενότητες: Πρόλογος (σ. 13-18), Βιβλιογραφικός οδηγός (19-54), Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα… (σ. 55-602) με 10 ενότητες (και καθεμιά με υποενότητες), όπως Η ιστορία ενός τραγουδιού, Ο έρωτας για το κόκκινο, Στην ερυθρά θάλασσα του δημοτικού, Η ψυχή της φύσης, Ο «ανόσιος έρως» και οι εκδοχές του, Το κόκκινο και το μαύρο κ.λπ., Σημειώσεις (σ. 603-794) και Ευρετήριο α’ και β’ (σ. 795-843).
Είναι αλήθεια ότι έχουμε μπροστά μας ένα επίτευγμα μεγάλο, που θα συνεχιστεί με επικέντρωση σε άλλα θέματα, όπως σημειώνει ο συγγραφέας στον Πρόλογό του: Έρως και Έθνος…, Θρησκεία του έρωτα…, Έχεις ελιά στο μάγουλο…, Τα πουλιά στα δημοτικά της ξενιτιάς…, Ένα μαντίλι γεμάτο τραγούδια και νοήματα, Και στρίβει το μουστάκι…, Ο Διάκος της ιστορίας και των δημοτικών τραγουδιών…, Με γέλασαν μια χαραυγή, ή Πώς τραγουδιέται ο Χάρος κ.ά. Συγχαρητήρια και καλή δύναμη ευχόμαστε στον Παντελή Μπουκάλα, αλλά και στις εκδόσεις Άγρα, για τη συνοδοιπορία και τη θυσιαστική τους αποδοχή αυτού του εγχειρήματος.
Τέλος, όσο μελετούσα, μήνες τώρα, τα κείμενα, είχα την εντύπωση ενός απολαυστικού ταξιδιού με πλοίο σε όμορφα μέρη, με στιβαρό καπετάνιο στο τιμόνι και ταυτόχρονα γοητευτικό αφηγητή (άλλωστε ταξίδι χωρίς ξεναγό δεν γίνεται) και σε μια γλώσσα ανταγωνιστική στις ομορφιές του λαϊκού ποιητικού λόγου. Πώς να μη μεθύσει κανείς από μια τέτοια ξενάγηση;