Νίκος Βαραλής “Δεν γράφω για να εκδίδω, γράφω για να ζω”

Ο Νίκος Βαραλής γεννήθηκε στον Βόλο το 1961. Σπούδασε Σημειωτική στην Ιταλία, Σκηνοθεσία κινηματογράφου στη σχολή της Ε. Χατζίκου και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ. Έχει εκδώσει τα βιβλία Ο φύλακας και οι τρεις δοκιμές, Ενδυμίων 1990, Τρεις επί τύμβου, Καστανιώτης 1995, Μάξιμος η ουδέποτε εκπίπτει 2013, Το τίποτα και οι λέξεις, Ενδυμίων 2023. Ζει στον Βόλο και εργάζεται στην «Ορθόδοξη Μαρτυρία», το ραδιόφωνο της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος.

Συνέντευξη 

ΧΑΡΙΤΙΝΗ ΜΑΛΙΣΣΟΒΑ

«Το τίποτα και οι λέξεις», η ποιητική σας συλλογή που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ενδυμίων. Θα μας δώσετε κάποια στοιχεία του βιβλίου;

Πρώτα θα ήθελα να σας ευχαριστήσω θερμά γιατί ενδιαφέρεστε για ένα βιβλίο που δεν έχει εμπορική παρά μονάχα συλλεκτική ή, αν το θέλετε, συναισθηματική αξία. Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε για να συμμαζευτούν κάποια ποιήματα που έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: Γράφτηκαν, δημοσιεύτηκαν, διορθώθηκαν όλα στο Facebook.

Γιατί επιλέξατε τον συγκεκριμένο τίτλο;

Ο τίτλος έχει δύο λέξεις που ενώνονται μεταξύ τους. Η πρώτη λέξη είναι «το τίποτα». Στο μυαλό μου είχα τον Θεό ως μέγιστο τίποτα. Ο τρόπος αυτός προέρχεται από τον βασικό τρόπο θεολόγησης της Ορθόδοξης Εκκλησίας που είναι ο αποφατικός. Κατ’ αυτόν ο Θεός δεν ορίζεται γιατί δεν ανήκει σε κάποια γνωστά πράγματα στον άνθρωπο πράγματα. Όχι μόνο δεν γνωρίζεται, αλλά δεν μπορεί να αποδοθεί σε αυτόν καμία ιδιότητα. Είναι δηλαδή για τον άνθρωπο ένα μεγάλο τίποτα και συγχρόνως ένα μεγάλο παν – αν και οι λέξεις δεν μπορούν τίποτα απολύτως να εκφράσουν. Το δεύτερο στοιχείο είναι οι λέξεις, το στοιχείο με το οποίο αναγνωρίζουμε τον κόσμο. Πρόκειται δηλαδή για ποιήματα ανίχνευσης της εσώτερης πλευράς του κόσμου. 

Οι λέξεις, η συγγραφή γενικότερα, έρχονται σε αντιπαράθεση με το τίποτα, το κενό;

Η ποίηση είναι η αναμέτρηση με το κενό. Για αυτό δεν μπορούμε να γράψουμε ποίηση σήμερα, συμπεριλαμβανομένου και εμού. Ο κόσμος μας είναι γεμάτος θόρυβο, το μυαλό μας είναι γεμάτο θόρυβο. Η ποίηση γεννιέται στη σιωπή, στο κενό αν θέλετε. Ποιος όμως τολμάει στις μέρες μας να αφεθεί στο κενό; Θα τρελαθεί. Σήμερα μιλάμε, διαβάζουμε άχρηστα πράγματα στο Ίντερνετ… μάς είναι δύσκολο ακόμα και να καθίσουμε πέντε λεπτά την ημέρα με τον εαυτό μας, συνεπώς είναι πολύ δύσκολο να γράψουμε. Κι όταν λέω να γράψουμε εννοώ να περάσουμε πέρα από το αυτονόητο. Τα σημερινά έργα γενικά περιγράφουν την κατάσταση παίζοντας με τις λέξεις. Δεν πάνε πέρα από αυτές γι’ αυτό και στην πεζογραφία, αλλά και στην ποίηση υπάρχει μια τεράστια ρηχότητα, άγνωστη σε αρχαιότερες εποχές. Σήμερα προσπαθούμε να φανούμε ότι γράφουμε ποίηση. Ο Σολωμός αναμετρήθηκε με αυτό το τίποτα και με τις λέξεις, αναμετρήθηκε με τη σιωπή και δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει σχεδόν κανένα έργο. Όταν αναμετρηθείς με το κενό δεν μπορείς να πεις ότι είσαι ποιητής πια. 

Είστε πολυγραφότατος, ωστόσο σπάνια εκδίδετε τα ποιήματά σας. Θέλετε να σχολιάσετε;

Ο καθένας έχει τις «εμμονές» του. Για μένα, όπως σας εξήγησα, ο χώρος της ποίησης τα τελευταία χρόνια το Facebook. Δεν πιστεύω ότι τα βιβλία της ποίησης μπορούν να προσφέρουν κάτι στον κόσμο σήμερα. Χιλιάδες βιβλία ποίησης γράφονται κάθε χρόνο. Πόσα διαβάζονται; Το ξέρετε πολύ καλά και εσείς ότι ούτε και οι ποιητές διαβάζουν τόση ποίηση. Η αλήθεια είναι ότι έχω μαζεμένα πολλά έργα, αλλά δεν ξέρω καν αν αξίζουν κάτι. Δυστυχώς για εμάς τους γραφιάδες (γιατί έτσι μόνο μπορώ να χαρακτηρίσω τον εαυτό μου) αυτό που ενδιαφέρει είναι να γράφουμε και όχι να βγάζουμε βιβλία, που είναι μια κουραστική διαδικασία. Αν δεν είχα τον φίλο μου και μεγάλο ποιητή Βασίλη Λαλιώτη δεν νομίζω ότι θα έδινα για έκδοση κάτι. 

Πρόσφατα γράψατε και αναρτήσατε στο διαδίκτυο ένα ποίημα με αφορμή τη συμπλήρωση ενός χρόνου από το δυστύχημα των Τεμπών, το οποίο διαβάστηκε και έλαβε πολλές κοινοποιήσεις. Σε ποιο βαθμό η ποίηση οφείλει να ευαισθητοποιεί και να κινητοποιεί;

Θα καταθέσω τη δική μου άποψη που δεν αφορά βέβαια όλους τους δημιουργούς. Η τέχνη είναι για να φωτίζει τη ζωή. Δεν είναι ούτε για τα φεστιβάλ ούτε για τα βραβεία. Το γεγονός ότι εκεί στη Σκιάθο στο νησί του Παπαδιαμάντη τη μέρα εκείνη, 28 Φεβρουαρίου, που πρέπει να χαραχτεί στην ιστορία αυτής της χώρας σαν μια τεράστια αποτυχία όλων μας, εκείνη την ημέρα τα παιδιά διάβασαν κάτι που έγραψα και συγκινήθηκαν και άλλοι από αυτό, για μένα είναι ολοκλήρωση της επικοινωνίας. Η τέχνη αν πρέπει να υπάρχει είναι γιατί συγκινεί… που σημαίνει ότι συμβάλλει στην κίνηση. Υπάρχει για να βοηθάει κάθε άνθρωπο να κινηθεί προς κάτι. Και η κίνηση είναι συνώνυμο της ελευθερίας. Σήμερα έχουμε ανάγκη να ξαναμπούμε στις έννοιες, να κινηθούμε μαζί με αδιαπραγμάτευτες αξίες, που είχαμε αποδομήσει. Αν κάποιος μπορεί να το κάνει αυτό, είναι η τέχνη. Αν αρρωστήσει η τέχνη και κοιτάζει τον εαυτό της και ο ποιητής τα βραβεία του τότε σιγά-σιγά διαμορφώνουμε μια ατομική κόλαση που το κύριο συστατικό της είναι να μην μπορείς να δεις το πρόσωπο του άλλου. Η ποίηση, ως τέχνη, είναι ο βαθύτερος τρόπος επικοινωνίας με την ψυχή, την ξεχασμένη ψυχή τη δική μας που είναι και ψυχή του κόσμου. 

Τι σημαίνει η συγγραφή ποίησης για εσάς και τι μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για να γράψετε;

Η ποίηση, για να μη λέμε μεγάλα λόγια, είναι μια μικρή φόρμα που γίνεται με λέξεις. Οι λέξεις έχουν τη μουσική τους. Μαζί συνθέτουν ένα νόημα που υπερβαίνει και τις λέξεις και τη μουσική. Υπερβαίνει κι αυτόν που το γράφει. Στο αληθινό ποίημα δεν υπάρχει ο ποιητής. Υπάρχει μια αυτόνομη οντότητα που κυριολεκτικά δίνει λέξεις στην ψυχή του αναγνώστη για να ζήσει, για να αλλάξει. Όταν αυτό συντελεστεί έχουμε μια τέλεια λειτουργία του ποιήματος. Υπάρχει μια λέξη στα ελληνικά που είναι υπέροχη. Είναι η λέξη «έμπνευση» που σημαίνει «εν πνεύματι». Πολλά ποιήματα μας δίνονται, έρχεται μια μουσική ή μια λέξη και το χέρι υπακούει και γράφει. Στη συνέχεια έρχεται η επεξεργασία που είναι μακρόχρονη και επίπονη. Αυτή μπορεί να δικαιώσει ένα ποίημα ή να το διαλύσει. Και αυτό δεν είναι κακό. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να μάθεις γράφοντας είναι να πετάς αυτά που έγραψες και να ξεχνάς τον εαυτό σου. Όλα στον κόσμο είναι προσφορά και μοίρασμα.

Ποια είναι τα στοιχεία που θεωρείτε οφείλει να έχει ένα καλό ποίημα; 

Δεν ξέρω τι είναι καλό ποίημα. Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποιος στον κόσμο που μπορεί να πει ότι αυτό είναι καλό ποίημα. Γι’ αυτό δεν θεωρώ ότι οι διαγωνισμοί ποίησης είναι κάτι σοβαρό. Σκεφτείτε ότι οι ομότεχνοι θεωρούσαν τον Καββαδία παρακατιανό και σήμερα οι περισσότεροι νέοι άνθρωποι αυτόν διαβάζουν. Ή ας πούμε τον Καβάφη, που φανερά τον κορόιδευε η διανόηση στην Αλεξάνδρεια, αλλά στο τέλος μόνο αυτός επέζησε. Αυτό που θα μπορούσα να πω είναι ότι καλό είναι ένα ποίημα όταν οι άλλοι βρίσκουν μια παρηγοριά, βρίσκουν κάτι από τον εαυτό τους σε αυτό.

Τι θεωρείτε εξέλιξη σε έναν συγγραφέα;

Ό,τι θεωρώ εξέλιξη και σε έναν άνθρωπο. Υπάρχει η ιστορία του Πινόκιο που αφορά κάθε άνθρωπο. Όλοι ξεκινούμε ως ένα κομμάτι ξύλο, μιμούμαστε τους άλλους φτιάχνοντας ένα ψεύτικο εαυτό. Στη διάρκεια της ζωής μας παίζουμε με τις φιλοδοξίες μας και με τα θελήματα των άλλων και κάνουμε συνήθως τη ζωή μας ψεύτικη. Στόχος μας είναι να γίνουμε αληθινοί. Κι άνθρωπος είναι αυτός που νοιάζεται, που αγαπάει και που παλεύει για το καλό όλων. Αν γράφεις για να γίνεις γνωστός, αυτό έχει ένα όριο. Αν γράφεις για να συνομιλήσεις με την ψυχή του άλλου, γιατί τον θεωρείς σημαντικό, αυτό δεν έχει όριο. Η αγάπη για τον άλλον θα πρέπει να είναι πρόταγμα σε κάθε άνθρωπο… πόσο μάλλον σε έναν που ασχολείται με το γράψιμο.

Ήταν η περίοδος της πανδημίας γόνιμη για εσάς συγγραφικά και αναγνωστικά;

Η περίοδος της πανδημίας δεν άλλαξε και πολύ την καθημερινότητά μου. Ήμουν στον σταθμό κάθε πρωί και έκανα μεγαλύτερη σε διάρκεια εκπομπή από τις δύο ώρες που κάνω. Ήξερα ότι ακούνε άνθρωποι που είναι κλεισμένοι, φοβισμένοι, άρρωστοι. Έπρεπε να σταθώ εγώ και να δώσω όσο κουράγιο μπορεί να δώσει μια ανθρώπινη φωνή. Αυτό με έκανε να διαβάζω περισσότερο, πράγμα που συνεχίζω να το κάνω. Νιώθω ότι κάθε μέρα έχω την ευθύνη για τους ανθρώπους που με ακούνε. Έστω κι αν είναι ένας. Αλλά με άλλαξε, γιατί με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι είμαι ένας άνθρωπος που μπορεί ανά πάσα στιγμή να αρρωστήσει και να πεθάνει. Ότι δεν είμαι τίποτα σπουδαίο, παρά μόνο στον βαθμό που κάνω κάτι για τους άλλους.

Ποιο βιβλίο διαβάσατε πρόσφατα και σας εντυπωσίασε;

Η αλήθεια είναι ότι διαβάζω βιβλία σε μεγάλες ποσότητες. Συνήθως έχω ανοιχτά δυο ή τρία βιβλία. Πάντως θυμάμαι τα δύο τελευταία βιβλία του Κόρμακ Μακάρθυ το «Stella maris» και τον «Επιβάτη», γιατί εμπλέκει μέσα τη φυσική στον τρόπο θεώρησης του κόσμου. Τώρα διαβάζω μια σειρά βιβλίων για τη νευροεπιστήμη και τον εγκέφαλο. Η μεγάλη μου χαρά είναι ότι ανακάλυψα μεγάλους ποιητές στο διαδίκτυο και χαίρομαι τα βιβλία και τη γραφή τους. Αναφέρω μερικούς: Βασίλη Λαλιώτη, Κώστα Ψαράκη, Λουκία Πλυτά, Ρω Νικολάου, Άγγελο Ήβο, Δημήτρη Κρουσταλιά, την Ειρήνη Παραδεισιανού, τον φίλο Γιώργο Οικονόμου που έφυγε και πολλούς άλλους, που αν τους παραθέσω θα γεμίσει η σελίδα και δεν θέλω να αδικήσω κανέναν. Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι δεν είναι γνωστοί γιατί δεν ανήκουν σε «παρέες», αλλά παλεύουν με τον εαυτό τους, με τη σιωπή και με τη γλώσσα. Από αυτούς περιμένω περισσότερα από ό,τι περιμένω από τον εαυτό μου. 

Ποια αξία θεωρείτε υπέρτατη;

«Μείζων δε τούτων η αγάπη». Μπορεί να φαίνεται ρομαντικό και εκτός εποχής, αλλά όσο περνάει ο καιρός πιστεύω ότι εκεί είναι το μεγάλο μας έλλειμμα. Και για να διευκρινίσω, αγάπη είναι όχι οι καρδούλες του Αγίου Βαλεντίνου, αλλά κάτι πιο βαθύ, πιο συμπαντικό, αυτό που κρατάει σε ενότητα το σύμπαν. Ο κόσμος μας δεν χρειάζεται πολλά, μόνο αυτό και τίποτα άλλο. Τίποτα άλλο. Ο κάθε άνθρωπος γεννιέται για να μάθει να αγαπάει και να μπορεί λιγάκι να αγαπηθεί. Καμιά φορά λέω στον εαυτό μου ότι η επόμενη μεγάλη δύναμη που θα ανακαλύψουν οι φυσικοί, θα είναι η δύναμη της αγάπης, αυτή που συγκρατεί το σύμπαν και φτιάχνει μορφές, μουσικές, ποιήματα. Αυτή που ενώνει τους ανθρώπους. Με συνταράζει η φράση «Ο Θεός αγάπη εστί», γιατί αν δεν είναι έτσι τότε πράγματι δεν χρειαζόμαστε τον Θεό. Αν όμως ο Θεός είναι αγάπη, τότε αυτό είναι το μόνο που έχουμε ανάγκη, τίποτα άλλο. 

Θα μας πείτε λίγα λόγια και για τη Λέσχη Αφήγησης;

Η Λέσχη Αφήγησης ξεκίνησε από την αγάπη της προφορικής αφήγησης, ήταν έμπνευση του Δημήτρη Προύσαλη και έτσι έγινε και στον Βόλο. Αμέσως την υιοθέτησε η Μαγνήτων Κιβωτός, ο πολιτιστικός φορέας της Μητροπόλεως, και ξεκινήσαμε πριν από 5 σχεδόν χρόνια. Οι φίλοι των ιστοριών τη στήριξαν από την πρώτη στιγμή και μετά την πανδημία και μετά από διαφορετικά μέρη βρήκαμε λιμάνι στον χώρο πολιτισμού «Θεατρίνη». Είμαστε μια παρέα όχι κλειστή, ο καθένας που θέλει να αφηγηθεί θα αφηγηθεί και ο καθένας που θέλει να ακούσει μπορεί να έρθει να ακούσει γιατί είμαστε μια παρέα πια. Ξέρετε, τα παραμύθια προσφέρουν παραμυθία, παρηγοριά και σήμερα αν έχουμε ανάγκη όλοι μας από παρηγοριά…

Θέλετε να μας μιλήσετε για τα επόμενα συγγραφικά ή αφηγηματικά σας σχέδια;

Δεν έχω κανένα σχέδιο. Γράφω συνεχώς. Ποιήματα, διηγήματα κι αν υπάρξει χρόνος μυθιστόρημα. Γράφω στο Facebook και στο instagram, γιατί εκεί είναι το εργαστήριο των πειραματισμών μου. Γράφω χωρίς να με νοιάζει αν θα εκδοθούν ή αν κάποιος τα δώσει σημασία. Κι αυτό για μένα είναι η απόλυτη ελευθερία. Δεν γράφω για να εκδίδω, γράφω για να ζω.