Η Βυζαντινή Μουσικολογία στην Ελλάδα τον 20ό αιώνα και η καταγραφή της Ψαλτικής Παράδοσης

Του
Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών

Η επιστήμη της Βυζαντινής Μουσικολογίας είναι μία νεαρή σχετικά επιστήμη, η οποία στον τόπο μας έχει διάρκεια ζωής περίπου μιας πεντηκονταετίας. Εδραιώθηκε στα ελληνικά πανεπιστήμια από τον διεθνώς αναγνωρισμένο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ομότιμο σήμερα, Γρηγόριο Θ. Στάθη. Έναν αιώνα πριν καλλιεργήθηκε σε προεπιστημονικό στάδιο με κυρίαρχες προσωπικότητες τον Κωνσταντίνο Ψάχο και τον Σίμωνα Καρά, στις αρχές και τα μέσα του Κ’ αι., αντίστοιχα. Αντικείμενό της, όπως, άλλωστε, δηλώνεται και στον τίτλο της, έχει την έρευνα, καταγραφή, μελέτη και προαγωγή του βυζαντινού και μεταβυζαντινού εκκλησιαστικού μέλους, το οποίο εκπροσωπείται εντυπωσιακά από υπερχίλιους επώνυμους μελουργούς, διδασκάλους, κωδικογράφους, Μαΐστορες, Πρωτοψάλτες, Λαμπαδαρίους, Δομεστίκους Κανονάρχους, Βαστακτές, Αναγνώστες και άλλα πρόσωπα. Το έργο αυτών αριθμεί πάνω από δέκα χιλιάδες σκορπισμένους ανά τον κόσμο πολύτιμους χειρόγραφους μουσικούς κώδικες, ογκωδέστατους και καλαίσθητους, και περιλαμβάνει χιλιάδες χιλιάδων μελοποιήσεων των εκκλησιαστικών λατρευτικών ύμνων, έργα τεραστίων διαστάσεων, εκτενέστατα ως προς τη χρονική τους διάρκεια, απαράμιλλης δε αισθητικής και καλλιτεχνικής αξίας, που καλύπτουν το φάσμα των τελευταίων δώδεκα αιώνων.
Η καταγραφή της Ψαλτικής Παραδόσεως, όπως είναι ευνόητο, εμπίπτει στο πεδίο της Ιστορικής Μουσικολογίας, αλλά οφείλει να συνεργαστεί στενά με τους επιμέρους τομείς της Κωδικολογίας και της Μουσικής Παλαιογραφίας, ενδιαφέρει δε και τις συγγενείς επιστήμες της Εκκλησιαστικής Ιστορίας και Ορθοδόξου Λατρείας, όμως, αφορά και τις επιστήμες της Λαογραφίας και της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας.
Για να γίνει κατανοητό αυτό το τελευταίο, απαιτείται η εξής διευκρίνιση: Η Ψαλτική Τέχνη είναι ενιαία και αδιάσπαστη στα δομικά της στοιχεία (Ήχοι, Γένη, Κλίμακες, Συστήματα, Μουσικά Διαστήματα, Μελικές Θέσεις, Ρυθμικά Σχήματα) από τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες ώς τις μέρες μας. Όμως, σε κάθε εποχή διαμορφώνονται και υφίστανται κατά τόπους Ψαλτικές Παραδόσεις, οι οποίες διαφοροποιούνται στα επιμέρους και δευτερεύοντα χαρακτηριστικά της Εκκλησιαστικής Μουσικής, δηλαδή, στην εκφορά του μέλους, στην προφορά, στη χρονική αγωγή (δηλαδή, την ταχύτητα του μέλους), στις εκφραστικές ιδιαιτερότητες (λαρυγγισμούς, φωνητικά ποικίλματα κ.τ.ό.), αλλά και σε ορισμένα τοπικά μέλη (π.χ. κωνσταντινουπολίτικο μέλος, αγιορείτικο, θεσσαλονικαίο, θεσσαλικό κ.λπ.). Οι τοπικές Ψαλτικές Παραδόσεις καλούνται και Ύφος, μεταδίδονται δε προφορικά από δάσκαλο σε μαθητή, από Πρωτοψάλτη σε Λαμπαδάριο κ.ο.κ.
Η καταγραφή των τοπικών Ψαλτικών Παραδόσεων αποτελεί αντικείμενο μουσικολογικών, ανθρωπολογικών και ιστορικών μελετών. Η μελέτη του ιεροψαλτικού ύφους και του ρεπερτορίου ενός Ψάλτη είναι «καθρέφτης» του διδασκάλου του και της παράδοσης που αυτός κουβαλά. Η επισήμανση κωνσταντινουπολίτικων, πατριαρχικών ή αγιορείτικων επιρροών κατά τη χαρτογράφηση μιας περιοχής, δεν αποτελεί μόνο ένδειξη της εμβέλειας της Πόλης, του Πατριαρχείου ή του Αγίου Όρους, αλλά και απόδειξη των σχέσεων μιας περιοχής με τα εκκλησιαστικά, μοναστικά και πολιτικά κέντρα. Από την άλλη, η καταγραφή των Ιεροψαλτών, ονομαστικώς και λεπτομερώς, ανεξαρτήτως εάν είναι «μουσικοί» ή «πρακτικοί», σκιαγραφεί τις εκκλησιαστικές και κοινωνικές συνθήκες κάθε εποχής. Ώστε, γίνεται σαφής η εισφορά της Ιστορικής Μουσικολογίας της Ψαλτικής Τέχνης στην επιστήμη της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας.
Η καταγραφή της Ψαλτικής Παραδόσεως μιας περιοχής δεν είναι έργο απλό. Οι άξονες, επί των οποίων οφείλει να κινηθεί η έρευνα, είναι πολλοί:
-Χειρόγραφες Μουσικές Πηγές: Οι σωζόμενοι χειρόγραφοι μουσικοί κώδικες αποτελούν άμεσες πηγές της Ψαλτικής. Αυτοί διατήρησαν αδιάσπαστη την εξέλιξη της ελληνορθόδοξης λατρευτικής μουσικής, παραδίδοντας ένα πλήθος μελοποιήσεων, έργα εκατοντάδων Βυζαντινών και μετα-Βυζαντινών μελουργών, ενώ συνάμα διέσωσαν πολύτιμες πληροφορίες, οι οποίες ψηφίδα – ψηφίδα συμπληρώνουν το εξαίρετο μωσαϊκό της ιστορίας της σπουδαίας αυτής τέχνης.
Ένας τεράστιος αριθμός ελληνικών μουσικών κωδίκων φυλάσσεται στις πλουσιότερες βιβλιοθήκες και συλλογές του κόσμου. Αρχεία Μονών και μοναστικών κοινοτήτων, Πατριαρχείων και λοιπών εκκλησιαστικών κέντρων, δημόσιες, αλλά και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό, φιλοξενούν χιλιάδες μουσικά χειρόγραφα. Εκτός από τις γνώστες βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, των Μετεώρων, του Σίνα, των συλλογών των Πατριαρχείων Ιεροσολύμων και Αλεξανδρείας, του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος στην Αθήνα, υπάρχουν εκατοντάδες ακόμη συλλογές σε όλον τον κόσμο, όπου φυλάσσεται πλήθος ελληνικών μουσικών χειρογράφων. Η διερεύνηση αυτών των μουσικών πηγών αναδεικνύει τον ωκεανό της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ψαλτικής δημιουργίας, προβάλλει τα διάφορα ψαλτικά κέντρα και διασώζει ονόματα και έργα σημαντικότατων φορέων αυτής της τέχνης.
-Θεωρητικά Εγχειρίδια ή Θεωρητικές Σημειώσεις και Μουσικά Τετράδια Ιεροψαλτών για διδακτική ή εκκλησιαστική χρήση: Από αυτού του είδους τις χειρόγραφες πηγές διαπιστώνεται το μορφωτικό επίπεδο και το ρεπερτόριο των γραφέων ή των κτητόρων τους. Τα ποικίλα κωδικογραφικά και κτητορικά σημειώματα, οι κολοφώνες και οι διάφορες ενθυμίσεις είναι άμεσες πηγές, από τις οποίες καταγράφονται ονόματα, επίθετα, καταγωγή και λοιπές ιδιότητες των κατά τόπους μελουργών και Ιεροψαλτών.
-Κατάλογοι Αρχείων: Εδώ ανήκουν εκκλησιαστικά κατάστιχα ναών και μητροπόλεων, μητρώα αρρένων, δημοτολόγια, οικογενειακές μερίδες, μαθητικά μητρώα σχολείων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων όλων των βαθμίδων, ιδιαιτέρως Ωδείων και Σχολών Εκκλησιαστικής Μουσικής, μητρώα σωματείων και ιεροψαλτικών συλλόγων, και λοιπά.
-Γραπτές Έμμεσες Μαρτυρίες, προερχόμενες από μη μουσικές πηγές, όπως ιστορικές μελέτες και συγγράμματα, φιλολογικά έργα, άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, λήμματα εγκυκλοπαιδειών, κατάλογοι συνδρομητών σε μουσικές ή μη εκδόσεις και κυρίως λαογραφικού και ανθρωπολογικού περιεχομένου μελέτες και έρευνες. Ακόμη, ενθυμήσεις και σημειώσεις σε λειτουργικά βιβλία και εκκλησιαστικού περιεχομένου μη μουσικά χειρόγραφα.
-Τέλος, Προφορικές Μαρτυρίες, προερχόμενες από συνεντεύξεις ιεροψαλτών, κληρικών, μοναχών ή ανθρώπων του στενού οικογενειακού, εργασιακού και φιλικού περιβάλλοντος αυτών, ακόμη αφηγήσεις και μαρτυρίες δασκάλων για τους μαθητές τους, μαθητών για τους δασκάλους τους, συναδέλφων και συνεργατών στον εκκλησιαστικό ή μη περίγυρο.
Ιδού, λοιπόν, πεδίον δόξης λαμπρόν… Δυστυχώς, ο θερισμός πολύς, αλλ’ οι εργάτες ολίγοι.