«Ιστορούμεν δι’ εμπιστοσύνης» από τον Αντώνη Σμυρναίο

Του Δημήτρη Μπαλτά

Αντώνης Λ. Σμυρναίος,
Ιστορούμεν δι’ εμπιστοσύνης.
Η εμπιστοσύνη ως ιστοριογραφική μεταβλητή,
Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2022, σελ. 340
Στο βιβλίο του καθηγητή Αντώνη Σμυρναίου κεντρική, αφετηριακή ιδέα είναι η εμπιστοσύνη, η οποία συμβάλλει και στην ιστορική / ιστοριογραφική προσέγγιση, εφόσον μάλιστα ο ιστορικός λόγος και διάλογος αναζητεί βεβαιότητες.
Εξ αρχής παρέχεται η διευκρίνιση ότι η εμπιστοσύνη δεν είναι «μία συναισθηματική, αλλά μία βαθιά οντολογική κατηγορία» (σ. 13), το «θεμέλιο της αλήθειας των πραγμάτων» (σ. 14), πράγμα που σημαίνει ότι το συγκεκριμένο βιβλίο κινείται στον χώρο της φιλοσοφίας της ιστορίας. Πιο συγκεκριμένα, και επειδή αφετηρία είναι η ιστορική γραφή, ο συγγραφέας θα διευκρινίσει ότι αυτή «δεν μπορεί ποτέ να αποτυπώσει την πραγματικότητα του παρελθόντος, αλλά μόνο τη μαλάσσει και τη διυλίζει μέσα από τη βαθιά οντολογία του συγγραφέα της και τις ποικίλες συμβάσεις της εποχής του» (σ. 125).

Νομίζω ότι τον βασικό κορμό του συγκεκριμένου βιβλίου, συναπαρτιζόμενου από έξι κεφάλαια και βιβλιογραφία, του καθηγητή Αντώνη Σμυρναίου συγκροτεί το τρίτο κεφάλαιο. Εδώ ο συγγραφέας, αναφερόμενος αναλυτικά στο περιεχόμενο της εμπιστοσύνης, θα μιλήσει για την εμπιστοσύνη του ιστορικού στον εαυτό του, στις πηγές του, στο κείμενό του και τέλος των αναγνωστών στον ιστορικό, τέσσερες διαστάσεις «που εκκινούν από το βάθος της οντολογίας του ιστορικού» (σ. 152).
Η τελευταία διάσταση από τις αναφερθείσες αφορά στην ιδιαίτερη, δύσκολη σε πολλές περιπτώσεις, σχέση του ιστορικού με τους αναγνώστες. Στην προσέγγιση και την ανάδειξη του πραγματικού στην ιστορία, ο ιστορικός σκηνοθετεί το παρελθόν, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι επιλέγει σκόπιμα την «πανουργία μιας ψευδοπλασίας της αλήθειας και της πραγματικότητας» (σ. 120). Αυτή η σκηνοθεσία έχει πάντοτε σκοπό να πείσει τους αναγνώστες, οπότε ο ιστορικός καθίσταται «ένας παιδαγωγός, ένας χειραγωγός και ένας ιεραπόστολος που προσπαθεί να δημιουργήσει μία κοινή γνώμη επιδοκιμαστική της συγγραφής του και των ερμηνειών της» (σ. 189).
Εάν η εμπιστοσύνη ιδωθεί συναισθηματικά και όχι οντολογικά, τότε είναι πιθανόν να απωθηθεί και μάλιστα στο όνομα της «αντικειμενικότητας» από την ιστοριογραφική προσέγγιση διότι «υπονομεύει τον ρασιοναλισμό» (σ. 213). Βεβαίως το ζήτημα του υποκειμενικού και του αντικειμενικού παραμένει στην ιστοριογραφική διαδικασία, σε βαθμό που δικαιολογημένα ο συγγραφέας του παρόντος βιβλίου διερωτάται: «Μήπως ο ιστορικός είναι γενικά υποκειμενικός με ψήγματα αντικειμενικότητας ή γενικά αντικειμενικός με ψήγματα υποκειμενικότητας;» (σ. 228). Αν και τίθεται υπέρ της υπέβασης αυτού του διπολισμού, εντούτοις ο Αντώνης Σμυρναίος δεν θεωρεί ως λύση τον όρο «δι-υποκειμενικότητα» (σ. 230).

Από την άλλη πλευρά, και πάντοτε στο πλαίσιο της αναζήτησης του πραγματικού, δεν μπορεί κατά τον συγγραφέα να αποκλειστεί και «ο μυστηριακός χαρακτήρας της ιστορίας / ιστοριογραφίας» (σ. 306), εκείνο δηλαδή το στοιχείο του αινιγματικού και του αγνώστου στην ιστορία που θα αποσφραγίσει και θα παρουσιάσει ο ιστορικός. Θα έλεγα εδώ ότι και στο υλικό μιας μυθολογικής αφήγησης υπάρχουν αλήθειες και βεβαιότητες προς ανακάλυψη.
Σε μία γενική αποτίμηση, στο βιβλίο του καθηγητή Αντώνη Σμυρναίου μπορεί να δει, μεταξύ άλλων, κανείς, πώς στο πλαίσιο της οριοθετημένης εμπιστοσύνης συνδιαλέγεται η φιλοσοφία με την ιστορία, πώς συγκροτείται ή αίρεται ο διπολισμός του υποκειμενικού και του αντικειμενικού και στο τέλος πώς αναδεικνύεται το ανορθολογικό μαζί με το ορθολογικό.
Πάντως, παρά το γεγονός ότι «το ζήτημα της εμπιστοσύνης ως ιστορικής / ιστοριογραφικής μεταβλητής καθίσταται επιτακτικό σήμερα» (σ. 150), νομίζω ότι στην πραγματικότητα της ανάγνωσης και του αναγνωστικού κοινού, είναι ζητούμενη πολλές φορές η εμπιστοσύνη των αναγνωστών στον ιστορικό, όταν οι ερμηνείες του, ακόμη και άριστα τεκμηριωμένες, δεν γίνονται δεκτές ή, ακόμη, αμφισβητούνται και χλευάζονται. Ίσως ο λόγος είναι ότι το αναγνωστικό κοινό έχει ήδη καταλήξει σε βεβαιότητες και δεν αναζητεί νέες ερμηνείες των βεβαιοτήτων του.