Ο εκατονταετής πόλεμος των κατασκόπων

Του Αχιλλέα Παπαρσένου*

Βιβλίο: Spies: The Epic Intelligence War between East and West
Συγγραφέας: Calder Walton
Εκδ. Abacus Books, 2023, σελ. 635
Οι μυστικές υπηρεσίες Ανατολής και Δύσης επιδίδονται σε έναν σκιώδη πόλεμο, που ξεκίνησε πριν 100 χρόνια, κορυφώθηκε στη μεταπολεμική περίοδο του Ψυχρού Πολέμου και συνεχίζεται αμείωτος και μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, με την Κίνα να έχει προστεθεί στους πρωταγωνιστές του στον 21ο αιώνα.
Αυτόν τον εκατονταετή «επικό» πόλεμο εξιστορεί στους «Κατασκόπους» ο Κάλντερ Γουόλτον, ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς των μυστικών υπηρεσιών, που έχει συνεισφέρει στη συγγραφή της επίσημης ιστορίας της βρετανικής υπηρεσίας εσωτερικής ασφαλείας ΜΙ5, υποδιευθυντής σήμερα του προγράμματος εφαρμοσμένης ιστορίας στο Χάρβαρντ. Το βιβλίο του, προϊόν επταετούς έρευνας σε απόρρητα βρετανικά, αμερικανικά και ρωσικά αρχεία, που αποχαρακτηρίσθηκαν μέχρι το 2022 και συνεντεύξεις με αξιωματούχους των υπηρεσιών πληροφοριών, μας μεταφέρει στα ενδότερα του σκοτεινού κόσμου των κατασκόπων με μια αφήγηση που παραπέμπει σε μυθιστορήματα των Τζον λε Καρέ και Ιαν Φλέμινγκ. Και μπορεί μεν ο ρόλος τους να μην ήταν πάντα αποφασιστικής σημασίας στις διεθνείς σχέσεις, αλλά μερικές φορές οι μυστικές υπηρεσίες έκαναν τη διαφορά, όπως στην πυραυλική κρίση της Κούβας το 1962.

Ο συγγραφέας περιγράφει την εξέλιξη των υπηρεσιών πληροφοριών, κυρίως των αμερικανικών CIA και NSA, των σοβιετικών / ρωσικών KGB, GRU, FSB και SVR και των βρετανικών MI5 και MI6, τις πράξεις γενναιότητας και προδοσίας, τις μεθόδους στρατολόγησης ιδεολόγων και μισθοφόρων» και εξουδετέρωσης «διπλών» πρακτόρων, από τους οποίους άλλοι κατέληξαν στη φυλακή ή εκτελέσθηκαν και άλλοι αυτομόλησαν. Περιγράφει πως η τεχνολογία έχει μεταμορφώσει την άσκηση της κατασκοπείας, τη στροφή από τα ανθρώπινα στα τεχνικά μέσα συλλογής πληροφοριών με την υποκλοπή και αποκρυπτογράφηση σημάτων, τις ψυχολογικές επιχειρήσεις και τις τεχνικές εξαπάτησης, σαμποτάζ και παραπληροφόρησης, την αξιοποίηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης για υπονόμευση του αντιπάλου, τις κυβερνοεπιθέσεις, τα «ενεργά μέτρα» της Σοβιετικής Ένωσης για επιρροή στον Τρίτο Κόσμο και τις δολοπλοκίες της CIA για την εξόντωση ανεπιθύμητων ηγετών στη Λατινική Αμερική και Αφρική.
Αξιολογείται επίσης το ισοζύγιο επιτυχιών / αποτυχιών στη συλλογή και ανάλυση πληροφοριών σε διαφορετικές εποχές και ηπείρους, από τη Επανάσταση των Μπολσεβίκων το 1917 μέχρι τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022, από το Δόγμα Τρούμαν για την ανάσχεση της κομμουνιστικής επιρροής το 1947 (με πρώτη εφαρμογή του στην Ελλάδα) μέχρι τις ενέργειες του Πεκίνου να υποκλέψει δυτική τεχνολογία και βιομηχανικά μυστικά στον 21ο αιώνα. Στην Αμερική μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν λειτουργούσε αυτοτελής υπηρεσία κατασκοπείας και ο υπουργός Εξωτερικών Χένρι Στίμσον διαβεβαίωνε το 1929 ότι «οι τζέντλεμεν δεν διαβάζουν ο ένας την αλληλογραφία του άλλου», ενώ στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Βρετανία απαγόρευε την κατασκοπεία εναντίον συμμάχων.

Ο Στάλιν όμως, χάρις στους κατασκόπους που διέθετε σε υψηλά κυβερνητικά κλιμάκια της Αμερικής και της Βρετανίας, γνώριζε για τη στρατηγική των συμμάχων στις διασκέψεις κορυφής της Τεχεράνης, Γιάλτας και Πότσνταμ, τη λειτουργία της βρετανικής υπηρεσίας αποκρυπτογράφησης στο Μπλέτσλι Παρκ και τα σχέδια της αμερικανικής ατομικής βόμβας, μάλιστα πολύ πριν και από τον Τρούμαν, που έμαθε το μυστικό, όταν ανέλαβε την αμερικανική προεδρία μετά τον θάνατο του Ρούζβελτ, τρεις μήνες πριν τις ρίψεις στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Μεταξύ 1934-37 η Μόσχα στρατολόγησε 17 πράκτορες από φημισμένα βρετανικά πανεπιστήμια, όπως τους «Πέντε του Κέμπριτζ», που αποτέλεσαν την αποτελεσματικότερη ομάδα ξένων πρακτόρων της Σοβιετικής Ένωσης, παραδίδοντας για δεκαετίες δυτικά μυστικά στη Μόσχα. «Έτσι στην αυγή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οι σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες διέθεταν περισσότερους αποφοίτους βρετανικών πανεπιστημίων από όσους εργάζονταν στις βρετανικές υπηρεσίες πληροφοριών».
Η ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ το 1941, το φιάσκο της επιχείρησης ανατροπής του Κάστρο στον Κόλπο των Χοίρων το 1961 και οι τρομοκρατικές επιθέσεις της Αλ Κάιντα την 11.9.2001 θεωρούνται μοιραίες αποτυχίες των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Στην κουβανική πυραυλική κρίση τον Οκτώβριο 1962, η CIA, ενώ είχε αποτύχει να εντοπίσει την αρχική μεταφορά σοβιετικών πυραύλων στην Κούβα, με τις πληροφορίες που συνέλεξε από ηλεκτρονικές υποκλοπές και κατασκοπευτικές πτήσεις επιβεβαίωσε την εγκατάστασή τους βοηθώντας τον πρόεδρο Κένεντι να λάβει τις σωστές αποφάσεις για την αποφυγή πυρηνικού πολέμου. Οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών δεν προέβλεψαν επίσης την κατάρρευση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, αλλά πιστώνονται με την παροχή έγκυρης ενημέρωσης, που συνέβαλε στην υιοθέτηση από τον πρόεδρο Μπους τον πρεσβύτερο μιας συνετής μεταψυχροπολεμικής πολιτικής. Εντυπωσιακή αποδείχθηκε επίσης η δημοσιοποίηση από την CIA των πληροφοριών της για τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Ως μεγαλύτερη επιτυχία της πάντως θεωρούνται οι μυστικές αντισοβιετικές επιχειρήσεις, που οργάνωσε στο Αφγανιστάν, κόστους δύο δισεκατομμυρίων δολαρίων. Αντίθετα, στην περίπτωση της αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ η πολιτικοποίηση των πληροφοριών προκάλεσε ολέθριες συνέπειες. Η ΚGB χρεώνεται με την οργάνωση του αποτυχημένου πραξικοπήματος για την ανατροπή του Γκορμπατσόφ τον Αύγουστο 1991, αλλά πιστώνεται με τη στρατολόγηση δύο Αμερικανών «μισθοφόρων» μέσα στα αρχηγεία της CIA και του FBI στις δεκαετίες 1980-90.

Για τον Πούτιν η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης ήταν η μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του 20ού αιώνα και από τότε έχει κυριευθεί από την έμμονη ιδέα της περικύκλωσης και υπονόμευσης της Ρωσίας από τη Δύση. Ο Γουόλτον υποστηρίζει ότι ο Πούτιν περιβάλλεται από κόλακες στις διεφθαρμένες υπηρεσίες ασφαλείας, που του επιβεβαιώνουν αυτά που θέλει να ακούσει, όπως φάνηκε με τον καταστροφικό πόλεμο στην Ουκρανία, όταν επέβαλε τους εσφαλμένους υπολογισμούς του για την αντίσταση των Ουκρανών και την υποστήριξη της Δύσης. Ο συγγραφέας προειδοποιεί ότι βρισκόμαστε στα πρώτα στάδια ενός νέου Ψυχρού Πολέμου, με επίκεντρο τη σινοαμερικανική στρατηγική αντιπαλότητα. Το FBI ανοίγει μια νέα έρευνα ύποπτης κινεζικής δραστηριότητας κάθε 10 ώρες, καθώς εντείνονται οι προσπάθειες του Πεκίνου να αποκτήσει προβάδισμα σε προηγμένες τεχνολογίες, όπως τεχνητή νοημοσύνη, κβαντικοί υπολογιστές και βιολογική μηχανική. Στον σημερινό κυβερνοχώρο η κατασκοπεία από κράτη και άτομα γίνεται ευκολότερη, γρηγορότερη και φθηνότερη και ο πόλεμος των μυστικών υπηρεσιών στον 21ο αιώνα θα αφορά πρωτίστως στην απόκτηση και αξιοποίηση των δεδομένων, καταλήγει.
*Ο Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στις ελληνικές πρεσβείες της Ουάσιγκτον και του Λονδίνου ως προϊστάμενος των Γραφείων Τύπου και Επικοινωνίας.