Tου Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
Τα προηγούμενα χρόνια την 9η Μαΐου, την Ημέρα της Ευρώπης, πλήθος πολιτών κατέκλυζε τα κτίρια των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Βρυξέλλες για να επισκεφθεί εκθέσεις, δρώμενα, μουσικές εκδηλώσεις και να πάρει διαφημιστικό υλικό και αναμνηστικά δώρα. Η συγκυρία της επιδημίας ακύρωσε φέτος, όπως και πέρσι κάθε εκδήλωση με παρουσία πλήθους. Εκτός από τις διαδικτυακές εκδηλώσεις, με ομιλίες και συζητήσεις, το σκηνικό της ημέρας ήταν λιτό αλλά συμβολικά ισχυρό για την πορεία της ενωμένης Ευρώπης. Αναμφίβολα η επιδημική κρίση ανέδειξε την κρίση που διαπερνά τους θεσμούς τα τελευταία χρόνια, αλλά παράλληλα πρόβαλλε και την καίρια σημασία του επιτεύγματος, όπως συγκεφαλαιώνεται στην κοινή Διακήρυξη Schuman της 9ης Μαΐου 1950. Η διακήρυξη της 9ης Μαΐου 1950 θεωρείται το θεμελιώδες κείμενο της ευρωπαϊκής οικοδόμησης. Εξαγγέλθηκε από τον Robert Schuman, Γάλλο υπουργό Εξωτερικών, στο Salon de l’Horloge του Quai d’Orsay, στο Παρίσι. Η διακήρυξη εμπνευσμένη από τον Jean Monnet, πρώτο Επίτροπο Σχεδιασμού, προτείνει τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού οργανισμού υπεύθυνου για την κοινή διαχείριση της Γαλλικής και γερμανικής παραγωγής άνθρακα και χάλυβα. Αυτό το κείμενο θα οδηγήσει στην υπογραφή, στις 18 Απριλίου 1951, της Συνθήκης του Παρισιού, με την ιδρυτική πράξη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα μεταξύ έξι ευρωπαϊκών κρατών.
Τρεις πόλεμοι σε λιγότερο από έναν αιώνα είχαν διαλύσει την Ευρώπη, μεταβάλλοντας ολόκληρη την ήπειρο σε ερειπιώνα. Η διακήρυξη της 9ης Μαΐου 1950, ήταν πρωτίστως η βούληση για ειρήνη που παρακίνησε την πολιτική πρωτοβουλία του Robert Schuman, ενώ οι ποσοστώσεις άνθρακα και χάλυβα που εξουσιοδοτήθηκε να παράγει η Γερμανία ήταν στο επίκεντρο των διπλωματικών συγκρούσεων ικανές να προκαλέσουν τότε νέες κυρώσεις από τους Συμμάχους.
Στο μεταπολεμικό σκηνικό του Ψυχρού πολέμου που σκίαζε την Ευρώπη από το 1948 ο σχηματισμός και η ενίσχυση των συμμαχιών, όπως η κρίση του Βερολίνου το 1948-1949 έδειξε, οδηγούσε στη σύγκρουση δυο υπερδυνάμεων. Οι Δυτικοί Ευρωπαίοι συνειδητοποίησαν τον κίνδυνο η Ευρώπη, όπως πρόβλεψε ο Paul Valéry, να μετατραπεί σε «ένα μικρό ακρωτήριο της ασιατικής ηπείρου».
Η ανάκαμψη των ευρωπαϊκών οικονομιών απαιτούσε αυξημένη παραγωγή άνθρακα και χάλυβα. Η Γερμανία ελέγχονταν από τους Συμμάχους και η παραγωγή της ήταν περιορισμένη, ενώ οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες είχαν ανεπαρκή, να καλύψει τις ανάγκες της ανοικοδόμησης, παραγωγή. «Η συγκέντρωση της παραγωγής άνθρακα και χάλυβα θα εξασφαλίσει αμέσως τη δημιουργία κοινών βάσεων για την οικονομική ανάπτυξη, το πρώτο βήμα της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας» (Schuman). Η συνεργασία αυτή σχεδιάστηκε με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετήσει τα κοινά συμφέροντα μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών και να επιφέρει μια διαδικασία σταδιακής πολιτικής ολοκλήρωσης, προϋπόθεση για την ειρήνευση των σχέσεων μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών. «Η Ευρώπη δεν θα οικοδομηθεί ταυτόχρονα, ούτε σε μια ολοκληρωμένη κατασκευή: θα οικοδομηθεί μέσω συγκεκριμένων επιτευγμάτων, καταρχάς δημιουργώντας de facto αλληλεγγύες. Η ένωση ευρωπαϊκών εθνών απαιτεί την εξάλειψη της αιώνιας αντιπαλότητας μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Η δράση που αναλαμβάνεται πρέπει να επηρεάσει πρωτίστως τη Γαλλία και τη Γερμανία» (Robert Schuman, δήλωση της 9ης Μαΐου 1950).
Αν οι προκείμενες του εγχειρήματος ήταν η στερέωση της ειρήνης και η ευημερία των λαών, το σχέδιο στηρίχτηκε σε μια πρωτότυπη μέθοδο με τη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ). Το επόμενο βήμα ήταν η δημιουργία νέων θεσμικών οργάνων ενόψει της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας «Συγκεντρώνοντας βασικά προϊόντα και ιδρύοντας μια νέα Ύπατη Αρχή, της οποίας οι αποφάσεις θα δεσμεύσουν τη Γαλλία, τη Γερμανία και τις χώρες που θα ενταχθούν, η παρούσα πρόταση θα δημιουργήσει τα πρώτα συγκεκριμένα θεμέλια μιας Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας απαραίτητης για τη διατήρηση της ειρήνης» (Robert Schuman, δήλωση της 9ης Μαΐου 1950).
Η «Ύπατη Αρχή» που προτάθηκε στις 9 Μαΐου 1950, της οποίας η ύπαρξη επισημοποιήθηκε από τη Συνθήκη του Παρισιού το 1951 ως Ύπατη Αρχή της ΕΚΑΧ, εισήγαγε μια σημαντική καινοτομία στις σχέσεις μεταξύ κρατών: την υπερεθνικότητα, που βρίσκεται στον πυρήνα της «κοινοτικής μέθοδου». Κύριο χαρακτηριστικό της «κοινοτικής μέθοδου» είναι η μεταβίβαση της κυριαρχίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο και, ως εκ τούτου, σε θεσμικά όργανα που απολαύουν ορισμένης αυτονομίας έναντι των κρατών μελών, ιδίως της Ύπατης Αρχής (η οποία θα γίνει στη συνέχεια η Επιτροπή) και μιας κοινοβουλευτικής συνέλευσης, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το μοναδικό διεθνικό όργανο που εκλέγεται σήμερα με άμεση και καθολική ψηφοφορία. Η μέθοδος αυτή βασίζεται τελικά στην υπεροχή του κοινοτικού δικαίου έναντι των εθνικών νομοθεσιών των κρατών μελών σε ορισμένους τομείς, υπεροχή που εγγυάται το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, του οποίου οι αποφάσεις είναι δεσμευτικές για τα κράτη-μέλη.
Από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης το 1957 ως την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη του Ιουλίου του 1987, και τις συνεχείς διευρύνσεις και την Οικονομική ενοποίηση που καθιερώθηκε, η Ευρωπαϊκή Ένωση χρειάστηκε να κάμψει εγγενείς αδυναμίες και να προσαρμοσθεί στις ανακατατάξεις που προέκυψαν στον ευρωπαϊκό χώρο για να διευρύνει τους προγραμματικούς της στόχους. Αν και η δημιουργία της Ενωμένης Ευρώπης υπάκουε ενδιάθετα και σε λόγους πολιτικής χειραφέτησης από την ασφυκτική κηδεμονία των Ενωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης, η ιδεολογία της ενοποίησης δεν προσέβλεπε μόνον στην άμβλυνση της ηγεμονίας των δυο υπερδυνάμεων, αλλά αποτελεί μεταφορά στο πεδίο της σύγχρονης πολιτικής πράξης ιδεών που ασκούν επιρροή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αναδεικνύεται το αίτημα της αρχαίας ελληνικής σκέψης για την ανάπτυξη της διανθρώπινης συνείδησης. Στον ελληνικό φιλοσοφικό στοχασμό η συνείδηση της ενότητας αποτελεί πολιτική κατηγορία που προσδιορίζεται από την πραγμάτωσης της πολιτικής ισότητας. Αναπτύσσεται μέσα από τους θεσμούς της πολιτικής ζωής. Δεν είναι η αντίληψη της εδαφικής ενότητας που προεξάρχει αλλά το συγγενικό πολιτιστικό και πολιτικό υπόβαθρο των δημοκρατικών κοινωνιών, διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και ευημερίας όλων των κρατών μελών στη βάση των πανανθρώπινων αξιών, μιας πραγματικής αλληλεγγύης, όπως εμφαντικά δήλωνε ο Robert Schuman.
Το εγχείρημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι πολυσύνθετο και σε διαρκή εξέλιξη. Μπορεί να εκλείπουν σήμερα οι χαρισματικές προσωπικότητες που συνέβαλαν στην οικοδόμησή της, αλλά όπως στους σκαπανείς της ευρωπαϊκής ιδέας ο οραματισμός αυτός φάνταζε ως μια τολμηρή περιπέτεια, το ίδιο συναρπαστική πρέπει να είναι στη μετεξέλιξή της.