Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΡΑ-ΣΤΑΘΑΡΑ
Λίγες ημέρες πριν κλείσω τα ογδόντα εννέα μου χρόνια, «τύχη αγαθή», ήλθε στο σπίτι μου μια μικρή μαθήτρια, που είχα σε δημοτικό σχολείο περιοχής Βελεστίνου (στο Μικρό Περιβολάκι) πριν εξήντα χρόνια και τώρα απόμαχο φιλόλογο, με παιδιά και εγγόνια, που με πλημμύρισε με χαρά και συγκίνηση. Ήλθε να μου δωρίσει ένα βιβλίο της Βολιώτισσας συγγραφέα Βασιλικής Πιτούλη και να γράψει στην πρώτη σελίδα τούτα τα συγκινητικά λόγια: «Αγαπημένε μου ΔΑΣΚΑΛΕ, Κύριε Δημήτρη, με απεριόριστη αγάπη και θαυμασμό, σας ευχαριστώ για όσα μου μάθατε, αλλά, πρωτίστως σας ευχαριστώ, γιατί με πείσατε να ΜΑΘΑΙΝΩ!!! Με μεγάλη εκτίμηση. Στέλλα Σκρίμπα-Θεοδοσιάδου, 14-01-2024».
Με το σημερινό μου σημείωμα στη φιλόξενη «Θεσσαλία», επιτρέψτε μου, αφενός, να ευχαριστήσω, δημόσια, την αγαπημένη μου μαθήτρια – ένα μικρό-ζωηρό και πανέξυπνο κοριτσάκι δέκα ετών – που εξελίχθηκε σε μια εξαιρετική φιλόλογο και στοργική μητέρα και γιαγιά και αφετέρου να μοιραστώ με τους αναγνώστες της εφημερίδας τις σκέψεις μου και τα συναισθήματά μου από την ανάγνωση του συγκλονιστικού βιβλίου της Βασιλικής Πιτούλη με θέμα τη διαχρονική Ιστορική Μνήμη της Μικρασιατικής Τραγωδίας και της Αρμένικης Γενοκτονίας με τίτλο «Η Σμύρνη δακρύζει… η Αρμενία θυμάται…».
Η Βασιλική Πιτούλη, που γεννήθηκε στον Βόλο, εκπαιδευτικός δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, νεαρή συγγραφέας έχει γράψει δέκα βιβλία (ποίηση, διηγήματα, μυθιστορήματα). Το σημερινό-τελευταίο της (Εκδόσεις 24 γράμματα, Αθήνα 2022, με την ευκαιρία 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή) «Η Σμύρνη δακρύζει… η Αρμενία θυμάται…», παρουσιάστηκε στο Κέντρο Πολιτισμού «Ιωλκός» στο Αρχοντικό Ζαφειρίου στον Άγιο Ονούφριο, στις 10 Ιουλίου 2023. Το βιβλίο αυτό μάς αναδεύει πικρές Μνήμες: Τη Μικρασιάτικη Καταστροφή του 1922 και την Αρμενική γενοκτονία του 1915, γιατί οι εμπνευστές και εκτελεστές και των δύο αιματηρών γεγονότων είναι το τουρκικό κράτος, που, από το 1911, στο συνέδριο του Νεοτουρκικού κόμματος στη Θεσσαλονίκη, είχε διακηρύξει ότι «η Τουρκία ανήκει στους Τούρκους και οι χριστιανοί ήταν αγριόχορτα και έπρεπε να ξεριζωθούν αλύπητα» (σελ. 30-31).
Με υφάδι τα αδιαμφισβήτητα ιστορικά γεγονότα των δύο αιματηρών περιόδων, αφενός της γενοκτονίας του ενάμισι εκατομμυρίου Αρμενίων και αφετέρου των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, πλέκει την ιστορική μυθοπλασία μέσα στις 340 σελίδες του βιβλίου, που, αν και εν πολλοίς γνωστά τα γεγονότα, κρατούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη μέχρι την τελευταία σελίδα, καθότι παραθέτει και πολλές άγνωστες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες.
Το βιβλίο χωρίζεται σε 26 κεφάλαια με 1ο το «Θεσσαλονίκη, Μάρτης 1965» και τελειώνει με το 25ο πάλι «Θεσσαλονίκη, Πάσχα 2021». Μέσα σ’ αυτό το χρονικό πλαίσιο, με ακριβείς ημερομηνίες και ονόματα ιστορικών προσώπων, με τη βοήθεια της μνήμης των προσώπων, περικλείεται η ιστορική μυθοπλασία, στην οποία τα ψυχρά γεγονότα της ιστορίας ζωντανεύουν μέσα στη ζωή και τα πάθη δύο οικογενειών, μια της Σμύρνης (του καθηγητή της Ευαγγελικής Σχολής Δημητρακόπουλου) και μια των Αρμενίων στην πόλη Ντιγιαρμπακίρ (των χρυσοχόων Αδελφών Καρντασιάν). Κατά έναν μυθιστορηματικό τρόπο οι δύο οικογένειες συνδέονται στην πόλη της Θεσσαλονίκης, της οποίας την ιστορία με λεπτομέρειες περιγράφει η συγγραφέας.
Και εφόσον τα γεγονότα (της Καταστροφής της Σμύρνης το 1922 και της γενοκτονίας των Αρμενίων το 1915) είναι ξεχωριστά και μάλιστα στον τίτλο του βιβλίου διακρίνονται «Η Σμύρνη δακρύζει… η Αρμενία θυμάται…» και θα περίμενε ο αναγνώστης να διαβάσει πρώτα για τη Σμύρνη και έπειτα για την Αρμενία ή αντιθέτως, σαν μια επίπεδη ανάγνωση, η συγγραφέας στα 26 κεφάλαια προτιμά την εναλλάξ παρουσίαση των γεγονότων και της ιστορίας της. Ένα με την οικογένεια στη Σμύρνη και ένα με την Αρμένικη οικογένεια. Έτσι ο αναγνώστης διαβάζει παράλληλα τα γεγονότα – κι ας έχουν χρονολογική διαφορά – και το ενδιαφέρον του συνεχώς ανανεώνεται.
Δεν θα γράψω τους τίτλους και των 26 κεφαλαίων, αλλά θα περιοριστώ μόνον σε 10 για να δούμε αυτή την εναλλάξ περιγραφή για να ζήσουμε από κοντά και παράλληλα τα γεγονότα:
Κεφάλαιο 5ο: «Σμύρνη, 20 Ιουνίου 1919», 6ο: «Ο Αρμένικος Γολγοθάς, Μέρος Α’, 1915, 7ο: «Σμύρνη, Οκτώβρης του 1920», 8ο: «Ο Αρμένικος Γολγοθάς, Μέρος Β’, 1915, 9ο: «Σμύρνη, 21 Μαΐου 1921», 10ο: «Ο Αρμένικος Γολγοθάς, Μέρος Γ’, 1915», 11ο: «Σμύρνη, Ιούλιος 1922», 12ο: «Θα συναντηθούμε στον κήπο του Θεού», 13ο: «Σμύρνη, Δεκαπενταύγουστος 1922» και 14ο: «Θεσσαλονίκη, Οκτώβριος 1915». Έτσι με τα πρόσωπα κάθε οικογένειας (ελληνικής και αρμένικης) που εμπλέκονται στα ιστορικά γεγονότα, ο αναγνώστης ζει προσωπικά την ιστορία και παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις εξελίξεις.
Για να δούμε το ενδιαφέρον που προκαλεί κάθε κεφάλαιο θα γράψω λίγα μόνον δύο από αυτά με τη γραφή της συγγραφέα.
Το 6ο «Ο Αρμένικος Γολγοθάς, Μέρος Α’, 1915», σελ. 89: «Οι κατατρεγμένες γυναίκες της οικογένειας Καρντασιάν μετά τη φρικώδη σφαγή (των ανδρών), έφτασαν νύχτα στο Ντιγιαρμπακίρ… Ίσα-ίσα που πρόφθασαν. Από την άλλη μέρα το πρωί, ξέσπασε στην πόλη και στην αυτοκρατορία ολόκληρη, ένας πρωτοφανής αντιαρμενικός ζήλος. Μια φρουρά άρχισε να περιφέρεται στους δρόμους, μαζί με έναν τελάλη ο οποίος διαλαλούσε: «Όλοι οι Αρμένιοι, σύμφωνα με απόφαση της κυβέρνησης, είναι υποχρεωμένοι σε σαράντα οκτώ ώρες να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους μαζί με όλα τα μέλη των οικογενειών τους»…
Το 7ο «Σμύρνη, Οκτώβριος του 1920», σελ. 103: «Νίκησε ο στρατός μας στο Τσεντίς Χαν! Η φωνή της θείας Ερασμίας ακούστηκε μέχρι τον εξώστη του σπιτιού της οικογένειας Δημητρακόπουλου… Πες μου για την μάχη στο Τσεντίς Χαν, είπε η Ερασμία… Η αλήθεια είναι πως παρακολουθούσε (ο Δημητρακόπουλος) τα γεγονότα εκ του σύνεγγυς. Θεωρούσε ότι οι Σύμμαχοι και η στάση τους απέναντι στην Ελλάδα αποτελούσαν το μεγάλο αγκάθι… Την άνοιξη του 1920 η ελληνική στρατιά της Μικράς Ασίας έφτασε σε αριθμό τους εκατό χιλιάδες άνδρες… Τον Ιούλιο του 1920 υπογράφτηκε η συνθήκη των Σεβρών στο ομώνυμο προάστιο του Παρισιού μεταξύ της ηττημένης Τουρκίας και της Entente. Έλυνε το ανατολικό ζήτημα με τον διαμελισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας, δίνοντας την ευκαιρία στην Ελλάδα να υλοποιήσει τα μεγαλεπίβολα εθνικά της οράματα… να γίνει επιτέλους πραγματικότητα η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών…».
Και μια άλλη παράμετρος του βιβλίου αυτού. Μπορεί ο αναγνώστης, σε δεύτερη δημιουργική ανάγνωση, να διαβάσει σε πρώτη φάση τα κεφάλαια που αφορούν στη γενοκτονία των Αρμενίων και μετά τα κεφάλαια της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ίσως η επιλογή αυτή (οριζόντια) τον βοηθήσει να κατανοήσει τα ιστορικά γεγονότα καλύτερα.
Στον επίλογο η συγγραφέας (ως 27ο κεφάλαιο, σελ. 329), αφού σημειώσει ότι οι Αρμένιοι προχώρησαν σε μια επιχείρηση «Νυρεμβέργη των Αρμενίων» με την τιμωρία των πρωταιτίων της γενοκτονία τους, γράφει (σελ. 334): «Και για τους Ρωμιούς της Σμύρνης, τους Χριστιανούς ιωνικής, δηλαδή ελληνικής καταγωγής της Μικράς Ασίας, που βιάστηκαν, σφάχτηκαν, εκδιώχθηκαν από τις προγονικές εστίες τους, υπήρξε κάποια Νυρεμβέργη; (και απαντάει η ίδια) Για το έγκλημα αυτό θα λέγαμε πως πρώτιστο καθήκον, χρέος ιερό, είναι η διατήρηση της μνήμης».
Ναι, αν μου επιτρέπεται να συμπληρώσω κι εγώ, ότι το δέντρο της Ιστορίας χρειάζεται συνεχώς το νερό της μνήμης για να μένει ζωντανή η αυτοσυνειδησία μας και το καθήκον μας απέναντι στους πρόσφατους και μακρινούς προγόνους μας.
Τελειώνοντας ευχαριστώ την αγαπημένη μου μαθήτρια Στέλλα Σκρίμπα για τα καλά της λόγια, συγχαίρω τη συγγραφέα Βασιλική Πιτούλη για το εξαιρετικό πόνημά της και προτρέπω τους αναγνώστες της «Θεσσαλίας» να διαβάσουν το βιβλίο, να θυμηθούν, να μάθουν, να δακρύσουν…