Της
Χρύσας Δραντάκη,
δρ Κοινωνιολογίας Τέχνης
Μικρό αφιέρωμα, εις μνήμην, τρία χρόνια από τον θάνατό του, στον Βολιώτη ποιητή, πεζογράφο, εικαστικό και παραγωγό ραδιοφωνικών εκπομπών Μιχαήλ Μήτρα, αλλά και για την 21η Μαρτίου, ημέρα που εορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης κάθε χρόνο, της οποίας υπήρξε ο εμπνευστής προτείνοντας τη θεσμοποίησή της. Το αφιέρωμα γίνεται στο πλαίσιο του προγραμματισμού ενός καλλιτεχνικού μνημόσυνου και της συζήτησης για την πιθανή δωρεά έργων του και μέρους του πολύτιμου αρχείου του στο Κέντρο Τέχνης Τζιόρτζιο ντε Κίρικο.
Ο Μιχαήλ Μήτρας το φθινόπωρο του 1997 ως ιδρυτικό μέλος και μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Εταιρείας Συγγραφέων πρότεινε στη συνέλευση των μελών να υιοθετηθεί ο εορτασμός της ποίησης στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες, και να οριστεί συγκεκριμένη μέρα γι’ αυτό. Την εισήγησή του υιοθέτησε ο τότε πρόεδρος της Εταιρείας Κώστας Στεργιόπουλος και η ποιήτρια Λύντια Στεφάνου που πρότεινε ως ημέρα εορτασμού την 21η Μαρτίου, «πρώτη ημέρα μετά την εαρινή ισημερία, που συνδυάζει το φως από τη μία και το σκοτάδι από την άλλη, όπως η ποίηση, που συνδυάζει το φωτεινό πρόσωπο της αισιοδοξίας με το σκοτεινό του πένθους». Η πρώτη Ημέρα Ποίησης γιορτάστηκε το 1998 στο παλιό ταχυδρομείο της πλατείας Κοτζιά με μεγάλη επιτυχία. Την επόμενη χρονιά ο συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός, πρέσβης της Ελλάδας στην UNESCO, εισηγήθηκε στο Εκτελεστικό Συμβούλιο του Οργανισμού η 21η Μαρτίου να ανακηρυχθεί Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Οι Γάλλοι, οι Ιταλοί, οι Τυνήσιοι και άλλοι πρέσβεις από χώρες της Μεσογείου υποστήριξαν την εισήγηση και η ελληνική πρόταση υπερψηφίστηκε. Τον Οκτώβριο του 1999, στη Γενική Διάσκεψη της UNESCO στο Παρίσι, η 21η Μαρτίου ανακηρύχθηκε Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Το σκεπτικό της απόφασης ανέφερε: «Η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης θα ενισχύσει την εικόνα της ποίησης στα ΜΜΕ, ούτως ώστε η ποίηση να μη θεωρείται πλέον άχρηστη τέχνη, αλλά μια τέχνη που βοηθά την κοινωνία να βρει και να ισχυροποιήσει την ταυτότητά της. Οι πολύ δημοφιλείς ποιητικές αναγνώσεις μπορεί να συμβάλλουν σε μια επιστροφή στην προφορικότητα και στην κοινωνικοποίηση του ζωντανού θεάματος και οι εορτασμοί μπορεί να αποτελέσουν αφορμή για την ενίσχυση των δεσμών της ποίησης με τις άλλες τέχνες, καθώς και με τη Φιλοσοφία, ώστε να επαναπροσδιοριστεί η φράση του Ντελακρουά «Δεν υπάρχει τέχνη χωρίς ποίηση»». Ο εορτασμός Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης καθιερώθηκε από το 2000.
Γεννήθηκε στον Βόλο το 1944, το πρώτο από τα τρία αγόρια της οικογένειας του Νικολάου και της Άννας, που μετακόμισαν το 1959 στην Καβάλα, στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη και κατόπιν στην Αθήνα. Νεαρός θα σχετιστεί με λογοτεχνικούς κύκλους της Καβάλας και εκεί θα γνωρίσει τον Βασίλη Βασιλικό, με τον οποίο θα δεθεί με μακρά φιλία. Παρακολούθησε νομικά στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και υπήρξε μέλος της καλλιτεχνικής ομάδας της εποχής με γνωστά ονόματα πνευματικών προσωπικοτήτων της πόλης, όπως ο Δ. Φατούρος, Κ. Λαχάς, Χάρης Καμπουρίδης κ.ά. Στην Αθήνα για πολλά χρόνια εργάστηκε στην ιστορική γκαλερί «Ώρα» και παράλληλα συνεργάστηκε στη σύνταξη της περίφημης πολιτιστικής ετήσιας έκδοσης «Χρονικό» της ίδιας γκαλερί (1971-1979). Υπήρξε επίσης βασικός συνεργάτης των περιοδικών «Σήμα» (στη δεκαετία του ’70), «Ρεύματα» (δεκαετία του 90) και «Νέα Συντέλεια» (δεκαετία του 2000). Με τη σύζυγό του, τη δημοσιογράφο και συγγραφέα Νατάσσα Χατζηδάκι έφυγαν για σπουδές στο Λονδίνο. Εκεί σπούδασε ραδιοσκηνοθεσία στο City Literary Institute. Παράλληλα εργάστηκε ως παραγωγός εκπομπών στο ελληνικό τμήμα του BBC και κατά την τετραετή διαμονή (1979-1983) συνδέθηκε με τον λογοτεχνικό κύκλο της concrete poetry / visual poetry.
Από το 1984-2003 υπήρξε παραγωγός εκπομπών του Πρώτου και Τρίτου Προγράμματος. Εμφανίστηκε με κείμενά του σε λογοτεχνικά περιοδικά της δεκαετίας του ’60, και το πρώτο βιβλίο του «Φανταστική νουβέλα» κυκλοφόρησε το 1972. Δημοσίευσε 5 ποιητικές συλλογές: «Το άλλοθι της περιγραφής», Ιδιωτική έκδοση, 1976, «Ασταθές πεδίο», εκδ. Αιγόκερως, 1984, «Η τελευταία εικόνα του κόσμου», εκδ. Αιγόκερως, 1987, «Η παράδοξη οικειότητα του αγνώστου», εκδ. Δελφίνι, 1997, «Διακριτικές μεταβολές», εκδ. Απόπειρα, 2004. Επίσης και πεζογραφία: «Φανταστική νουβέλα», Ιδιωτική έκδοση, 1972, «Αστική τοπιογραφία», εκδ. Αιγόκερως, 1982, «Αόριστες λεπτομέρειες», εκδ. Απόπειρα, 1990, «Μηχανή αναζήτησης: Πεζογραφήματα», εκδ. Νεφέλη, 2008. Εκτός από τις εκδόσεις των βιβλίων του δημοσίευσε σε λογοτεχνικά περιοδικά. Κείμενά του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά και γαλλικά.
Θεωρείται βασικός εκπρόσωπος του ρεύματος της «συγκεκριμένης ποίησης» στη χώρα μας.
Υπήρξε μέλος της ελληνικής ομάδας Εικαστικής Ποίησης, η οποία συγκροτήθηκε το 1988. Όπως σημειώνει με την ευκαιρία παλαιότερης έκθεσης της ομάδας η ιστορικός τέχνης Λένα Κοκκίνη, επιμελήτρια των εκθέσεων, «… η ομάδα ασχολήθηκε με το «μέσα» και το «έξω» της καθημερινότητας. Το «έξω», αυτό που ζούμε ή που νομίζουμε ότι ζούμε και το «μέσα», στον καθρέφτη όπου προβάλλονται οι επιθυμίες μας, οι φόβοι, οι εφιάλτες, τα όνειρα, οι σκέψεις… Στη δεκαετία του ’60 η οπτική ποίηση, poesia visiva, είναι ένας συγκερασμός κειμενικής και εικαστικής γραφής με έντονα τα ντανταϊστικά στοιχεία, όπως η αναζήτηση ενός νέου κώδικα επικοινωνίας, ο σαρκασμός και αυτοσαρκασμός, η κοινωνική κριτική, ο διεθνής χαρακτήρας, η αυτό-αμφισβήτηση και η βαθιά γνώση ότι «τα πάντα ρει»… Από το κίνημα dada στη συγκεκριμένη και στην οπτική ποίηση, τα happenings και το fluxus του Joseph Beuys έχουμε κινήματα που γεννιούνται το ένα μετά από το άλλο, γυρεύοντας την ενεργοποίηση του θεατή…».
Στη διακαλλιτεχνική ομάδα, στην οποία συμμετείχε από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, με τους (κατ’ αλφαβητική σειρά) Δημοσθένη Αγραφιώτη, Γιούλια Γαζετοπούλου, Κωστή/Costis (Τριανταφύλλου), Σοφία Μαρτίνου, Κύριλλο Σαρρή, Έρση Σωτηροπούλου, Νατάσα Χατζιδάκι, Αλεξάνδρα Κατσιάνη, Θανάση Χονδρό, Στάθη Χρυσικόπουλο, Τηλέμαχο Χυτήρη, παρουσίαζαν σχέδια, κολάζ, ζωγραφική, βιβλία, εγκαταστάσεις, γλυπτά και οπτικοακουστικά έργα, δημιουργίες στις οποίες «τα όρια ανάμεσα στην εικόνα και το κείμενο ρευστοποιούνται και συγχέονται».
Έχει εκθέσει «οπτικά ποιήματα» σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έργα του υπάρχουν στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) στη Δημοτική Συλλογή Βόλου και σε ιδιωτικές συλλογές.
Ο Μιχαήλ Μήτρας είχε μια βαθιά, υπαρξιακή σχέση με τη γενέθλια πόλη και ένα άκρατο ενδιαφέρον για τα πολιτιστικά πράγματα του Βόλου. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και ως μέλος επιτροπών του Δήμου στην οκταετία 1990-1998, αλλά και ατύπως, συνέβαλε τα μέγιστα με τις γνωριμίες του και τις απόψεις του. Με το πάθος που τον διέκρινε, υποστήριζε την προώθηση των νέων καλλιτεχνών της πόλης και κυρίως τη δημιουργία ενός θεσμού για τον κορυφαίο ζωγράφο Τζιόρτζιο ντε Κίρικο και τον αδελφό του Ανδρέα/Αλμπέρτο Σαβίνιο. Άλλωστε του οφείλουμε σε μεγάλο βαθμό τον αρχικό προγραμματισμό του αφιερώματος για τον Ντε Κίρικο που ξεκίνησε από το 1989-1990 για να ολοκληρωθεί με διαφορετικό σχεδιασμό το 1995 με κύκλο εκδηλώσεων και την πρώτη παρουσίαση έργων του μεγάλου ζωγράφου στην Ελλάδα, με τις εκθέσεις στην Άνδρο και στον Βόλο σε συνεργασία με το Fondazione Giorgio & Isa De Chirico της Ρώμης, το Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή, το Ίδρυμα Ν. & Ε. Πορφυρογένη της Αγριάς και τον Καλλιτεχνικό Οργανισμό Δήμου Βόλου. Ο Μήτρας πίστευε πως ο Βόλος θα μπορούσε να παίζει σπουδαίο ρόλο στα πολιτιστικά της χώρας με το σύγχρονο δυναμικό και το παρελθόν που διέθετε. Υπήρξε μεγάλη η προσφορά του, παρά τις πολλές άκαρπες προσπάθειές του για τα δρώμενα της πόλης. Η πρώτη και μοναδική παρουσίαση του λογοτεχνικού του έργου πραγματοποιήθηκε το 1997 στον «Δίαυλο», ενώ εικαστικά ποιήματα παρουσιάστηκαν σε ομαδικές εκθέσεις στο Κέντρο Τέχνης Ντε Κίρικο.
Την ημέρα της κηδείας του στο Κοιμητήριο του Βόλου, είχε δοθεί μια υπόσχεση για ένα αφιέρωμα, ένα καλλιτεχνικό μνημόσυνο, υπόσχεση που ανανεώθηκε πριν έναν χρόνο. Επρόκειτο να γίνει φέτος και θα εγκαινιαζόταν αύριο Δευτέρα 21/3, τιμής ένεκεν. Όμως οι συζητήσεις και οι συναντήσεις που έγιναν από το περασμένο φθινόπωρο με φίλους και ομοτέχνους αποκάλυψαν ένα τεράστιο πλούτο ανέκδοτου υλικού και πληροφοριών. Οι συζητήσεις για το αφιέρωμα ξεκίνησαν με φίλους από τον Βόλο τον Κωστή Δρυγιαννάκη, τη Σοφία Παπαδοπούλου-Βαΐτση, τη Βάσια Καρκαγιάννη-Καραμπελιά και συνεχίστηκε με τους Θεσσαλονικείς τον γνωστό τεχνοκριτικό και σημειολόγο Χάρη Καμπουρίδη και το καλλιτεχνικό ζευγάρι Αλεξάνδρα Κατσιάνη-Θανάση Χονδρό. Στην Αθήνα με την ευκαιρία της αφιερωματικής έκθεσης στην γκαλερί «Τεχνοχώρος» που διοργανώθηκε από τη Λένα Κοκκίνη και το μέλος της ομάδας Δημοσθένη Αγραφιώτη, μία δεκαετία μετά από την τελευταία έκθεση Οπτικής Ποίησης, στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), ολοκληρώθηκε στα τέλη Ιανουαρίου και έγιναν με αυτή την αφορμή μακρές συζητήσεις και πολλές συναντήσεις. Ιδιαίτερα οι συζητήσεις με τον φίλο του εικαστικό και ποιητή Κωστή Τριανταφύλλου και τη φιλόλογο-ερευνήτρια της ποιητικής γενιάς του ’70 Μορφία Μάλλη εμπλούτισαν κατά πολύ με πρόσθετες πληροφορίες και ντοκουμέντα το ανέκδοτο υλικό. Εξίσου η αρχιτέκτων-πολεοδόμος, καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Φωτεινή Μαργαρίτη που τα τελευταία χρόνια αποτελούσε το ένα μέλος της τριάδας στις εβδομαδιαίες συναντήσεις με τον Μήτρα και τον κορυφαίο Έλληνα ποιητή Νάνο Βαλαωρίτη, του οποίου ο Μήτρας υπήρξε στενός φίλος και συνεργάτης, είχε να προσθέσει πολλά ενδιαφέροντα για τις τελευταίες δημόσιες εμφανίσεις του. Αυτοί οι συνοδοιπόροι, όπως και άλλοι μέσω τηλεφωνικής επικοινωνίας, φέρνοντας στο φως άγνωστα στοιχεία και μνήμες δήλωσαν ένθερμοι και συγκινημένοι για να συμβάλλουν στην υλοποίηση του αφιερώματος με προσφορά υλικού πρωτογενούς για να αναδειχτεί η σπάνια προσωπικότητα του σεμνού και «εμμονικού εργάτη» της πρωτοπορίας.
Είχε προηγηθεί, όπως ήταν φυσικό, η συνάντηση με έναν από τους δυο αδελφούς του, τον Κώστα Μήτρα-Ρωμανό, που διαθέτει το αρχείο του εκλιπόντος, βιβλία, μεγάλο αριθμό έργων και κυρίως την πολύτιμη αλληλογραφία με γνωστά ονόματα της ελληνικής λογοτεχνίας, αρχείο που στοιχειοθετεί την εξελικτική πορεία της ποίησης των τελευταίων δεκαετιών και ντοκουμέντα ξένων εκπροσώπων του ιδίου ρεύματος, καθώς και έντυπο υλικό της πολιτιστικής ζωής του τόπου με σημειώσεις και παρεμβάσεις του Μ. Μήτρα που με τον ιδιωματικό του τρόπο αναδεικνύονται μοναδικά.
Το άκρως ενδιαφέρον υλικό οδήγησε στη συζήτηση για την πιθανή δωρεά μέρους του αρχείου και μεγάλου αριθμού έργων στον Δήμο Βόλου. Η πληθώρα του υλικού εν γένει και των μαρτυριών που προέκυψαν και που φανερώνουν την πορεία της σύγχρονης ελληνικής σκηνής στην ποίηση και τα εικαστικά από το ’70 και μετά, έκαναν αναγκαία τη μετάθεση της έκθεσης-αφιερώματος για το επόμενο φθινόπωρο.
Η δωρεά θα μπορούσε να είναι η απαρχή, αλλά και η πρόκληση για τη συγκέντρωση και άλλων αρχείων καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων της πόλης, υλικό που με τα σύγχρονα μέσα θα μπορούσε, μετά από την εξειδικευμένη ταξινόμηση, τεκμηρίωση και ψηφιοποίηση να διατίθεται και να είναι ανοικτή στο ευρύ κοινό μέσω του διαδικτύου.
«O Μήτρας, μία από τις πιο ιδιότυπες φωνές της γενιάς του ’70, είναι ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος της «συγκεκριμένης ποίησης» στα ελληνικά γράμματα. Η γραφή του, αιρετική, εικονοκλαστική, ειρωνική, επιμένει να «ελέγχει» τα όρια και τις δυνατότητες της γλώσσας, επιχειρώντας μέσω της ανατροπής των συμβατικών μορφών του λόγου έναν «αποσυντονισμό» του νοήματος. Τα «οπτικά» του ποιήματα στηρίζονται σε μια προβληματική που τροφοδοτήθηκε από διάφορα ριζοσπαστικά κινήματα του 20ού αιώνα…» (Χάρης Βλαβιανός – «η θάλασσα είναι πάντα μακριά -ΤΑ ΝΕΑ, 9/8/08). «Για εκείνους που είχαν την ευκαιρία να τον γνωρίσουν προσωπικά, ο Μιχαήλ Μήτρας υπήρξε μια από τις πιο ανήσυχες, αντισυμβατικές, ευφυείς και αιρετικές προσωπικότητες της μεταπολιτευτικής λογοτεχνίας, ενδεδυμένης με ένα αυστηρό, αγγλοσαξονικό, πραγματιστικό, σχεδόν σχολαστικό «περίβλημα». Ευγενής, οξυδερκής, πολύ μορφωμένος, και εξαιρετικά ευαίσθητος… Αξιοπρεπής και αντικομφορμιστής, ένας τζέντλεμαν της λογοτεχνικής πρωτοπορίας» θα γράψει η Ελπίδα Πασαμιχάλη στην ιστοσελίδα BookBar.
Θα συμπλήρωνα την έκρυθμη σιωπή του, το ασίγαστο πάθος για τον σύγχρονο πολιτισμό, τη βαθιά διείσδυση σε κάθε πεδίο καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, το δόσιμο με μια αγάπη χωρίς ανταπόκριση στη γενέθλια πόλη, σ’ αυτή που ενθυμούμενοι οι φίλοι του που τον συναντούσαν πριν πεθάνει, πως οι θεράποντες του οίκου ευγηρίας αναφέρονταν στις κουβέντες του σαν να ζούσε στον Βόλο της παιδικής-εφηβικής ηλικίας και της καλλιτεχνικής της ζωής, όπως ακριβώς έκλεινε στο κείμενό του «Εικόνες από μια επιστροφή» στη δεκαετία του ’80: «Ο χαιρετισμός της υποδοχής απ’ τα νεύματα της αναχώρησης, καθώς το τοπίο της παιδικής ηλικίας του Μ. χάνεται αργά στον ορίζοντα».
Χτυπημένος από την απώλεια της συντρόφου του έφυγε από τη ζωή στις 6 Μαρτίου 2019, με προβλήματα άνοιας, ύστερα από παρατεταμένη ταλαιπωρία με την υγεία του στα 75 του χρόνια.
* Κείμενο δημοσιευμένο στο «Μια πόλη στη λογοτεχνία ΒΟΛΟΣ», επιλογή κειμένων Κώστας Ακρίβος, εκδ. Μεταίχμιο, 2007