Του Δημήτρη Σιάτρα
αφετηρία διαλογισμού
Στην εποχή μας, που κυριαρχείται από τις εκπληκτικές διαγνώσεις – αποκαλύψεις της επιστήμης και τις συναφείς τεχνικές εφαρμογές, τίθεται αναπόφευκτα το ερώτημα: ποια μπορεί να είναι σήμερα η αξία της φιλοσοφίας; Από την αρχέγονη εμφάνιση της φιλοσοφίας, την οποία ο Αριστοτέλης απέδωσε στην έκσταση και στη γνωστική ανάγκη του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο («ο άνθρωπος διά το θαυμάζειν ήρξατο φιλοσοφείν»),1 μέχρι σήμερα που η κοσμοθεωρητική αβεβαιότητα (ελλιπής ερμηνεία του πραγματικού) και η βιοθεωρητική ασάφεια (έλλειψη σταθεράς αναφορικά με το ανθρώπινο ζην), η ανθρώπινη νόηση, εν μέσω απειρίας προβλημάτων και αδιεξόδων, καταφάσκει πάντοτε την αξία της φιλοσοφίας.
κατηγορία διάνοιας
Φιλοσοφία είναι η διανοητική λειτουργία που ανυψώνει πνευματικά τον άνθρωπο, διότι: α. τον απαλλάσσει από την υποχρέωση να δέχεται ως αλήθειες (ουσία) της αισθητηριακές εντυπώσεις, β. τον οδηγεί στην αναζήτηση των γενεσιουργών αιτίων του φυσικού γίγνεσθαι και του ανθρώπινου φέρεσθαι, γ. τον καθοδηγεί στο σχηματισμό αξιών της ανθρώπινης ζωής, δ. διαμορφώνει τα κριτήριά του για την αξία ή την απαξία των στοιχείων του κόσμου και της ζωής, ε. θεμελιώνει τις θεωρητικές παραδοχές του και νοηματοδοτεί τις πρακτικές και πνευματικές ενεργοποιήσεις του (οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, επιστημονικές, καλλιτεχνικές).
Η κλασική αντίληψη τοποθέτησε τη φιλοσοφία πάνω από τις επί μέρους επιστήμες, ορίζοντάς την ως «επιστήμη του καθόλου», με την έννοια ότι αναζητά τα γενεσιουργά αίτια και τις αρχές του υπάρχοντος κόσμου. Με άλλα λόγια, έχει ως ερευνητέο αντικείμενο το «όντως ον» και όχι τα επί μέρους στοιχεία του.2 Κατά τον Αριστοτέλη, «έστιν επιστήμη τις η θεωρεί το ον ή ον… ουδεμιά γαρ των άλλων επισκοπεί καθόλου περί του όντος ή ον, αλλά μέρος αυτού τι αποτεμόμεναι περί τούτου θεωρούσι το συμβεβηκός…» (=υπάρχει μια επιστήμη που ερευνά το ον ως ον…, καμιά από τις άλλες επιστήμες δεν εξετάζει συνολικά το ον ως ον, αλλά αυτές αποκόπτουν ένα μέρος του όντος και μελετούν το τι συμβαίνει σ’ αυτό…).3 Γενικά, φιλοσοφία είναι η θεωρησιακή στάση του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο (ον, είναι), στον οποίο ανήκει και ο ίδιος. Πρόκειται για μια διερεύνηση του «όντος» από την ανθρώπινη διάνοια.
Η φιλοσοφία, ενώ αποτελεί κατά τον κλασικό ορισμό «επιστήμη του καθόλου», εντούτοις παράγει και τα ειδικά (επί μέρους) ερείσματα των επιστημών, των πνευματικών στάσεων και των καλλιτεχνικών εκφράσεων. Είναι ευνόητο ότι η φιλοσοφία α. προσδιορίζει τα αντικείμενα διαφόρων επιστημών, λ.χ. της κοσμολογίας ως αναζήτησης κοσμοειδώλου, της κοινωνιολογίας, της παιδαγωγικής, της θεολογίας, του δικαίου, β. θεμελιώνει την αξία των κανόνων της ηθικής, γ. διαμορφώνει τα κριτήρια πρόκρισης και άσκησης της πολιτικής, οι φορείς της οποίας «ο αν τη πόλει αεί δοκώσι βέλτιστον είναι αυτοίς ποιείν» (=πρέπει να κάνουν ό,τι νομίζουν κάθε φορά ότι είναι το καλύτερο για την πόλη).4
στοχαστικές
διερευνήσεις και παραδοχές
Ανάλογα με την ανάπτυξη της ζωής και με τα γνωστικά δεδομένα της κάθε εποχής, η φιλοσοφική διάνοια ακολούθησε κάποιες βασικές κατευθύνσεις, στις οποίες εμφανίσθηκαν ως παράδρομοι διάφορες ειδικότερες και αποκλίνουσες παραδοχές. Αναφορικά με τις βασικές κατευθύνσεις, μπορεί να σημειωθεί λ.χ. ότι: οι Ίωνες και οι Ελεάτες φιλόσοφοι είχαν στραφεί προς μια οντολογική θεώρηση του Είναι, ενώ η κλασική φιλοσοφία ενσωμάτωσε, εκτός της οντολογίας, και το ανθρωπολογικό στοιχείο. Σ’ ό,τι αφορά τις εξειδικεύσεις, μπορούν λ.χ. να αναφερθούν: ο φιλοσοφικός θετικισμός, που αποδέχεται ως μόνη πραγματικότητα εκείνη που πιστοποιείται από την εμπειρία, ή ο Υπαρξισμός (existentialisme), που ανιχνεύει το ανθρώπινο είναι ως ψυχοπνευματική ύπαρξη και την ουσία του ανθρώπου ως δυνατότητα πραγμάτωσης της αξίας του, μέσα στο δοσμένο πλαίσιο του κόσμου και της ζωής.
Βασική φιλοσοφική διχοστασία αποτελεί η διάκριση ανάμεσα στον ιδεαλισμό και στον υλισμό, ήτοι:
– Σύμφωνα με τον ιδεαλισμό, η φύση – ύλη δημιουργήθηκε από μια υπέρτατη πνευματική οντότητα, όπως ο Θεός, ο Νους του Αναξαγόρα, το πρώτο κινούν – άυλο και ακίνητο – ον, το αγαθό εν. Η οντότητα αυτή, που παρίσταται ως ιδέα, ασκεί πάντοτε μια καθοριστική επιρροή πάνω στον κόσμο.
– Υλισμός είναι η φιλοσοφική αντίληψη που δέχεται το πρωτείο της ύλης έναντι του πνεύματος. Κατά την αντίληψη αυτή, το πνεύμα είναι απότοκο του υλικού ανθρώπινου στοιχείου (εγκεφάλου). Εντούτοις, η προέκταση του νοήματος αυτού ώς την παραδοχή της αυθυπαρξίας, της αυτοδυναμίας και της αυτοανάπτυξης της φύσης – ύλης5 καθιστά αναγκαία και την απάντηση σ’ ένα κρίσιμο ζήτημα: Ενώ φύση – ύλη δεν είναι μόνον ο άνθρωπος, αλλά και μια πλειάδα άλλων όντων, μεταξύ των οποίων και εκείνα που έχουν όμοια υλική – οργανική δομή και ίδιες αισθητηριακές δυνατότητες με τον άνθρωπο, τότε γιατί έχει διανοητική ικανότητα μόνον ο άνθρωπος; Η απάντηση σ’ αυτό είναι ένα επιστημονικό και φιλοσοφικό πρόβλημα.
σύγχρονος προβληματισμός
Στην εποχή μας, η ανθρωπότητα έχει εναποθέσει τις διαγνώσεις και τις ελπίδες της στην αρμοδιότητα της επιστήμης. Εύλογα, επομένως, ανακύπτει το ερώτημα σχετικά με τον ρόλο και τη χρησιμότητα της φιλοσοφίας.
Η αξιολόγηση της φιλοσοφικής σκέψης προϋποθέτει καταρχήν την αναγνώριση ότι η φιλοσοφία: δεν παρέχει ειδική γνώση των πραγμάτων, αλλά οδηγεί – με βάση και τα επιστημονικά κεκτημένα – στη συγκρότηση μιας θεωρίας του καθόλου (Είναι), στη διαμόρφωση κριτηρίων για την αξία ή την απαξία στοιχείων του κόσμου και της ζωής, θεμελιώνει δε και τις θεωρητικές παραδοχές που νοηματοδοτούν τις πρακτικές και τις πνευματικές ενεργοποιήσεις του ανθρώπου.
Είναι αυτονόητο ότι η ανάπτυξη της επιστήμης και οι ιστορικο-κοινωνικές εξελίξεις στη ζωή της ανθρωπότητας επιφέρουν ανατροπές γενικών παραδοχών και θεωρητικούς αναπροσανατολισμούς. Αυτό επαληθεύεται σε δύο διερευνητικά πεδία: α. οι μεταβολές στην τεχνολογική οργάνωση της ανθρώπινης ζωής συνεπιφέρουν σχετικές μεταβολές των ανθρώπινων ηθών. Στις μέρες μας, για την πιστοποίηση της εκδοχής αυτής, αρκεί η ύπαρξη της πληροφορικής, β. τα κοινωνικο-οικονομικά αιτούμενα υπόκεινται σε ηθικο-κοινωνικές αξιολογήσεις βάσει των αποτελεσμάτων που επιφέρουν οι πραγματοποιήσεις τους και σύμφωνα με ένα υπόδειγμα ιδανικής ζωής. Χαρακτηριστικό είναι το κοινωνικό αιτούμενο της «ανάπτυξης», που νοείται ως μεγέθυνση όλων των κατηγοριών της οικονομίας, με προφανή στόχευση τη διαρκή αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης. Σ’ αυτό το αίτημα έχει ασκηθεί προ πολλού κριτική. Λ.χ. ο Κορνήλιος Καστοριάδης έχει πει: «Ζητούμενο είναι… μια κοινωνία όπου η οικονομία θα είναι ένα μέσον του ανθρώπινου βίου και όχι ύστατος σκοπός, … πράγμα αναγκαίο για την έξοδο από την ψυχική και ηθική εξαθλίωση του σύγχρονου ανθρώπου».6
επιλεγόμενα
Με την προσαρμογή της νοητικής λειτουργίας του ανθρώπου στα γνωστικά κεκτημένα της εποχής μας, ο σύγχρονος άνθρωπος εύλογα μπορεί να διερωτηθεί: ποια είναι σήμερα η αξία της φιλοσοφίας; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό προϋποθέτει τη γνώση και τη σοβαρή εκτίμηση των καθοριστικών συνθηκών της σύγχρονης ανθρώπινης ζωής. Σήμερα, οι αιφνιδιαστικές και συνάμα φαντασμαγορικές αποκαλύψεις της επιστήμης, καθώς και οι εκπληκτικές πραγματοποιήσεις της τεχνικής, που δεν παρέχουν απλώς διευκολύνσεις ζωής, αλλά διαμορφώνουν και τα ανθρώπινα ήθη, έχουν μεταβάλει πολλές αντιλήψεις του χθες και έχουν οδηγήσει σε έναν ηθικό σχετικισμό. Τα δεδομένα αυτά εξηγούν την κρίση συνειδήσεως του σύγχρονου ανθρώπου.
Σ’ ό,τι αφορά τη συνείδηση του ανθρώπου σχετικά με τον εαυτό του, τον κόσμο και την εποχή του, είναι χαρακτηριστική η παρατήρηση του K. Jaspers, ότι: «βρισκόμαστε σε μια κίνηση μετατροπής της γνώσης, που μετατρέπει την εμπειρική ύπαρξη, η δε μετατροπή της τελευταίας συνιστά μετατροπή της γνωρίζουσας συνείδησης».7
Καίρια ερωτήματα του νοούντος ανθρώπου είναι πάντοτε τα εξής: Ποιος θα σταθμίσει την αξία των πνευματικών δημιουργημάτων; Ποιος θα αξιολογήσει τα επιτεύγματα της επιστήμης και συνακόλουθα της τεχνικής, που διαμορφώνουν τους πρακτικούς τρόπους ζωής και ανοίγουν τους δρόμους της ιστορίας; Ποιος θα κρατήσει ανοιχτό το δρόμο αναζήτησης της αλήθειας, πέρα από τις τελευταίες διαγνώσεις της επιστήμης η οποία σταθμεύει κάθε φορά σε πεπερασμένες αλήθειες; Ποιος θα βοηθήσει τον άνθρωπο να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού του; Ποιος θα αναζητήσει την ουσία του ανθρώπου; Για την ανάληψη των ρόλων αυτών, δηλώνει αρμόδια μόνον η φιλοσοφία.
Σημειώσεις
- Αριστοτέλους, Μετά τα φυσικά, 982 b 12-13.
- Πρβλ. Ε. Μπιτσάκη, Τι είναι φιλοσοφία; Αθήνα 2013, σελ. 15.
- Αριστοτέλους, Μετά τα φυσικά, ΒΙΒ. Γ’, 1003 α 1, 21-25.
- Πλάτωνος, Πολιτεία, ΒΙΒ Γ’, 413 c, ΧΧ.
- Πρβλ. Ε. Μπιτσάκη, όπ.π., σελ. 38-39.
- Βλ. S. Latouche, Κορνήλιος Καστοριάδης, μτφ. Θ. Δρίτσας – Κ. Σπαθαράκης, Αθήνα 2014, σελ. 35-36.
- Βλ. Χ. Μαλεβίτση, Πρόλογος στην Εισαγωγή στη φιλοσοφία του K. Jaspers, Αθήνα – Γιάννινα 1983, σελ. 46.