Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*
Ένα από τα προβλήματα αξιοπιστίας που εντοπίζουν οι σημερινοί νέοι και νέες, οι οποίοι/ες έχουν γυρίσει την πλάτη στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε, είναι το ζήτημα της διαφθοράς, θεωρώντας ότι ταυτίζονται με ελίτ και κυβερνώντες, αντί να τους ελέγχουν. Έτσι η πρόταση για τη διάσωση της παραδοσιακής δημοσιογραφίας εντός και εκτός του διαδικτύου, είναι η ενδυνάμωση προς μια δημοσιογραφία της έρευνας, ή αλλιώς η στροφή στην ερευνητική δημοσιογραφία.
Επιχειρώντας να ορίσουμε την έννοια της ερευνητικής δημοσιογραφίας, θα καταλήξουμε στο ότι είναι μια μορφή δημοσιογραφίας, όπου οι δημοσιογράφοι διεισδύουν σε βάθος σε ένα μόνο θέμα κάθε φορά που τους ενδιαφέρει. Σημαντικές θεματικές διεθνώς είναι τα σοβαρά εγκλήματα, οι εταιρικές ατασθαλίες, η πολιτική διαφθορά και η βία. Η ερευνητική δημοσιογραφία δεν είναι μια απλή υπόθεση, διότι προϋποθέτει ενδελεχή έρευνα για μήνες ή χρόνια προετοιμασίας και έρευνας ώστε να είναι ολοκληρωμένο ένα ρεπορτάζ.
Αν αναλογιστούμε ότι οι περισσότερες δημοσιογραφικές έρευνες πραγματοποιούνται συνήθως από παραδοσιακά Μ.Μ.Ε., δηλαδή εφημερίδες, ειδησεογραφικά πρακτορεία και ανεξάρτητους δημοσιογράφους, θα καταλήξουμε στο ότι η ερευνητική δημοσιογραφία, σχετίζεται με το εισόδημα που προσπορίζονται αυτά τα Μ.Μ.Ε. από τη διαφήμιση. Στην ανάλυση μας δίχως να επιδιώκουμε να αδικήσουμε τα Μ.Μ.Ε., θα παρατηρήσουμε ότι πολλές φορές δεν αποστρέφονται την ερευνητική δημοσιογραφία, αλλά συναντούν μεγάλες δυσκολίες για την εύρεση χρηματοδότησης για μια δημοσιογραφία που απαιτεί χρόνο και χρήμα. Επιπρόσθετα οι μεγάλοι δημοσιογραφικοί όμιλοι έχουν βρει τρόπους να διατηρήσουν το ακροατήριό τους χωρίς κινδύνους προσβολής των διαφημιζόμενων που είναι εγγενείς στην ερευνητική δημοσιογραφία.
Σε διεθνές επίπεδο, όπως στην περίπτωση των Panama Papers και των Paradise Papers διεξήχθησαν έρευνες από οργανώσεις ειδήσεων που συνεργάζονται ακόμη και σε διεθνές επίπεδο (Διεθνή Κοινοπραξία Ερευνητικών Δημοσιογράφων (ICIJ)) ή από οργανώσεις που δεν είναι ακριβώς εκδότες ειδήσεων, αλλά στηρίζονται στην υποστήριξη του κοινού ή των ευεργετών που χρηματοδοτούν το έργο τους.
Ποιες είναι όμως οι αιτίες που αποτρέπουν τα Μ.Μ.Ε. να υιοθετούν την ερευνητική δημοσιογραφία; Εκτός από το υψηλό κόστος της ερευνητικής δημοσιογραφίας υπάρχουν και άλλες πιέσεις σε δημοσιογράφους που ασχολούνται με την ερευνητική δημοσιογραφία; Η ερευνητική δημοσιογραφία στηρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση;
Επιχειρώντας να τοποθετηθούμε στα παραπάνω ερωτήματα, καταλήγουμε ότι τα Μ.Μ.Ε. σε μεγάλο βαθμό δεν υιοθετούν την ερευνητική δημοσιογραφία, διότι η οικονομική πίεση που έχουν υποστεί τα τελευταία χρόνια είναι μεγάλη, καθώς οι πηγές εισοδήματος τους φθίνουν.
Η μετακίνηση των πολιτών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στις ηλεκτρονικές εφημερίδες καθώς και σε άλλες ενημερωτικές ιστοσελίδες, μοιραία οδηγεί στην διαμοίραση της διαφημιστικής πίτας σε περισσότερες δημοσιογραφικές επιχειρήσεις, και άρα σε μικρότερο εισόδημα, που είναι αποτρεπτικό στο να χρηματοδοτήσουν τέτοιες χρονοβόρες και μεγάλου κόστους έρευνες.
Παράλληλα, οι δημοσιογράφοι της ερευνητικής δημοσιογραφίας γίνονται θύματα μια αυξανόμενης βίας, απειλών και άλλων μορφών άμεσα και έμμεσης πίεσης που φθάνει σε στοχευμένη παρακολούθηση και επιθέσεις μέσω διαδικτύου. Δημοσιογράφοι που διερευνούσαν υποθέσεις εγκλήματος και διαφθοράς πλήρωσαν με την ίδια τους τη ζωή τέτοιου είδους έρευνες όπως στη Μάλτα, η Daphne Caruana Galizia που σκοτώθηκε από έκρηξη βόμβας τον Οκτώβριο του 2017 και στη Σλοβακία, ο Jan Kuciak ο οποίος έπεσε νεκρός από σφαίρες τον Φεβρουάριο του 2018.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει έμπρακτα το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελευθερίας του Τύπου και των Μέσων Ενημέρωσης και το Διεθνές Ινστιτούτο Τύπου τα οποία έχουν συστήσει ένα ταμείο προκειμένου να υποστηρίξουν τη διασυνοριακή ερευνητική δημοσιογραφία στην Ε.Ε. Έτσι ομάδες δημοσιογράφων-ερευνητών από τουλάχιστον δύο διαφορετικές χώρες της Ε.Ε. μπορούν να υποβάλλουν αίτηση για επιδοτήσεις. Επιπρόσθετα στις δυο παραπάνω δολοφονίες δημοσιογράφων (Μάλτα, Σλοβακία) το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έστειλε διερευνητική αποστολή για να εξετάσει τις δολοφονίες, ασκώντας πίεση στις αντίστοιχες κυβερνήσεις να ενισχύσουν το κράτος δικαίου και να προστατεύουν τους δημοσιογράφους.
Τελικά όμως η καρδιά της ερευνητικής δημοσιογραφίας είναι τα «σκάνδαλα»; Η ερευνητική δημοσιογραφία κατά κύριο λόγο οφείλει να παρουσιάζει θέματα δημοσίου ενδιαφέροντος και στη συνέχεια να ευαισθητοποιεί τους πολίτες. Ωστόσο η αποκάλυψη ενός «σκανδάλου» πολλές φορές, ισορροπεί ανάμεσα στους νόμους της ηθικής (τεκμήριο της αθωότητας, ο κάθε άνθρωπος θεωρείται αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου) και της δημοσιογραφικής ηθικής (χρήση αμφιλεγόμενων μεθόδων δημοσιογραφίας) αλλά και στην αντίδραση της κοινής γνώμης, η οποία επιθυμεί εδώ και τώρα, την τιμωρία των ενόχων.
Ερευνητική δημοσιογραφία όμως, πρώτιστα σημαίνει εξακρίβωση της είδησης ως βασική αρχή της δημοσιογραφίας, παρά την ταχύτητα της ροής των ειδήσεων. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι στην περίοδο του covid-19 η ερευνητική δημοσιογραφία συναντά ακόμα περισσότερες δυσκολίες, διότι δεν είναι εύκολο να συναντά κανείς ανθρώπους με ευκολία όπως παλιότερα.
Στην εποχή της κυριαρχίας των ψευδών ειδήσεων (fakenews), της προπαγάνδα στο διαδίκτυο (infoganda) μέσω των μέσων μαζικής δικτύωσης και της διαπλοκής, η δημοσιογραφία της έρευνας αποτελεί τη λύση για μια αξιόπιστη και μαχητική δημοσιογραφία ως λειτούργημα. Ο ρόλος της ερευνητικής δημοσιογραφίας με την αντίστοιχη επαγγελματική συνέπεια, μπορεί να διασφαλίσει τη διαφάνεια στις σχέσεις εξουσίας και να αποκαλύπτει κρίσιμες πτυχές παραπληροφόρησης, λαϊκισμού και συσκότισης.
Σήμερα υπάρχει μεγάλη ανάγκη για μια αξιόπιστη και αξιόμαχη δημοσιογραφία, καθώς οι κοινωνικο-οικονομικομικές ανισότητες διευρύνονται παγκοσμίως αλλά και οξύνονται, ενώ οι πολίτες αντιμετωπίζουν τεράστια αδιέξοδα. Η ερευνητική δημοσιογραφία μπορεί να ορθώσει ανάστημα και να προσηλωθεί στην ιδρυτική αποστολή της, δηλαδή, στον έλεγχο των κάθε λογής εξουσιών.
Πηγές:
Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, Διαθέσιμο στο: https://ec.europa.eu/info/aid-development-cooperation-fundamental-rights/your-rights-eu/eu-charter-fundamental-rights_el
Ερευνητική δημοσιογραφία για την ΕΕ, Διαθέσιμο στο: http://www.investigativejournalismforeu.net/
ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ, 500 κείμενα για τους πολίτες και τις κοινωνικές ομάδες, Διαθέσιμο στο: https://what-europe-does-for-me.eu/el/portal/2/B99
Το ευρωπαϊκό κέντρο ελευθερίας του Τύπου και των μέσων ενημέρωσης, Διαθέσιμο στο: https://ecpmf.eu/ecpmf/about
EPRS | Υπηρεσία Έρευνας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Διαθέσιμο στο: http://www.epthinktank.eu/
Ερευνητική Δημοσιογραφία, Βικιπαίδεια, Διαθέσιμο στο: https://el.wikipedia.org/wiki/Ερευνητική_δημοσιογραφία
*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τ.Ι.Ε. Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας