Πριν από μερικές ημέρες έγινε γνωστό ότι ο αιωνόβιος Αγροτικός Συνεταιρισμός Ζαγοράς Πηλίου, ευρύτερα γνωστός από τα προϊόντα με το εμπορικό σήμα ZAGORIN, βρίσκεται σε διαδικασία υποβολής φακέλου στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, για την αναγνώριση του πηλιορείτικου κάστανου ως προϊόντος Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης.
Είναι γενικότερα γνωστό ότι το κάστανο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το Πήλιο και δη την ανατολική πλευρά του ως ένα από τα παλαιότερα προϊόντα εμπορίας των παραγωγών του Πηλίου. Ωστόσο από τη διαδικασία αναλυτικής συγκρότησης, από τις αρμόδιες υπηρεσίες του Συνεταιρισμού και δη του τμήματος επικοινωνίας, του ιστορικού δεσμού του προϊόντος με το Πήλιο, ειδικά το Ανατολικό και ειδικότερα την περιοχή της Δημοτικής Ενότητας Ζαγοράς, έχουν προκύψει μοναδικά στοιχεία που μέχρι στιγμής δεν έχουν τεθεί στο φως της δημοσιότητας. Το προϊόν είναι τόσο ταυτισμένο με την περιοχή που σύμφωνα με κάποιες από τις πηγές θεωρείται ότι η αρχαία πόλη Κασθαναία, που τοποθετείται κάπου μεταξύ των ορίων Πηλίου-Μαυροβουνίου μέχρι τα όρια του Ανατολικού Πηλίου, πήρε το όνομά της από τις πολλές καστανιές που φύονται από τότε στην περιοχή.
Σήμερα, ένα σπάνιο υλικό, μέσα από την εφημερίδα «Θεσσαλία», παρουσιάζεται συγκροτημένο και με χρονολογική σειρά, ενώ αποδεικνύει, πέραν του ισχυρού δεσμού των κάστανων με το Πήλιο και την πολύ «βαριά», παρότι άυλη, πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής.
Ήταν το 1815 όταν στη Βενετία ξεκίνησε να εκδίδεται η εμπορική εγκυκλοπαίδεια «Ερμής ο Κερδώος» με συγγραφέα τον Νικόλαο Παπαδόπουλο και με δαπάνη των Ελλήνων μεγαλεμπόρων της Κωνσταντινούπολης, ως προσφορά σε όλους τους ομογενείς τους που επιθυμούσαν να ασχοληθούν με το εμπόριο. Εκεί καταγράφεται η πληροφορία ότι το δέντρο της καστανιάς έλαβε το όνομά του από την περιοχή της Ζαγοράς Μαγνησίας, που το αρχαίο όνομά της ήταν Καστανιά (Κασθαναία) και πρόκειται για περίπτωση αντίστοιχη της κερασιάς που ονοματίστηκε έτσι από τη περιοχή της Κερασούντας του Πόντου.
Είκοσι περίπου χρόνια αργότερα το 1835 εκδίδεται στο Λονδίνο από τον William Martin Leake το έργο του «Travels in Northern Greece, I-IV». Στον 4ο τόμο αναφέρει στην αγγλική γλώσσα ότι η Νταμούχαρη Πηλίου μπορεί να προσδιοριστεί ως η αρχαία πόλη Κασθαναία ή Κασταναία, από την οποία ένα δέντρο, που καταλαμβάνει όλη την Ανατολική Πλευρά του Πηλίου μέχρι σήμερα (1835), πήρε το όνομά του και μεταδόθηκε στα ελληνικά και σε όλες τις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Πράγματι μια μικρή περιήγηση στα ευρωπαϊκά λεξικά κύριων γλωσσών μας πείθει. (chestnut -αγγλικά, kastanie – γερμανικά, castagna – ιταλικά, châtaignier – γαλλικά, каштан – ρώσικα).
Μετά από ακόμα μια εικοσαετία περίπου, σύμφωνα με στοιχεία του 1854, που αναφέρει σε μελέτες του ο Σωκράτης Πετμεζάς και μέρος των οποίων περιλαμβάνονται στην έκδοση με την ιστορία του Συνεταιρισμού (Αγροτικός Συνεταιρισμός Ζαγοράς Πηλίου – 100 χρόνια συνεταιριστικής παράδοσης και αγώνα – Καπανιάρης Αλέξανδρος – Βαλασσάς), το κάστανο στη Ζαγορά αντιπροσώπευε τότε μόλις το 1,55% της φορολογίας της Ζαγοράς, αλλά το 47% του Πουρίου. Είχαν επικρατήσει τα αμπέλια στη Ζαγορά, αλλά όπως φαίνεται για το Πουρί το κάστανο ήταν ένα από τα κύρια προϊόντα του. Μερικά χρόνια μετά, το 1860, στο Δοκίμιο της Ελληνικής Επαναστάσεως του Ιωάννου Φιλήμονος το Πήλιο ονομάζεται: Πλιασίδι, βουνό της Ζαγοράς και βουνό της Καστανιάς.
Η σχέση της Ζαγοράς με τις Σποράδες και ειδικά τη Σκιάθο, μέσω των λεγόμενων Ζαγοριανών Καραβιών, έχει αναφερθεί κάποιες φορές παρότι δεν είναι τόσο γνωστή. Στο διήγημα «Nεκρός Ταξιδιώτης» που γράφτηκε επτά χρόνια πριν την ίδρυση του Συνεταιρισμού, περιγράφεται εξαιρετικά η σχέση αυτή από τον ίδιο τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, όπως ανακάλυψε ο σφόδρα φιλοπαπαδιαμαντικός διευθυντής του Συνεταιρισμού Διονύσης Βαλασσάς: «Και το μικρόν πλοίόν του, βάρκα μεγάλη, σκαμπαβία φορτηγός, έπλεεν από Σαλονίκης εις Ζαγοράν και έμπαλιν, φορτωμένον και ξαναφορτωμένον. Ήσαν οι δύο αδελφοί, ο Γιάννης κι ο Κωσταντής του Σταματάκη, και μαζί των επέβαινεν ο έμπορός των. Μήλα και πατάτες και κάστανα εκόμιζον προς τους Εβραίους της Σαλονίκης, διά να τους ξαναφορτώσουν οι Εβραίοι εκείθεν άλλα είδη, λ.χ. όσπρια ανακατωμένα, ολίγα πρόσφατα της χρονιάς, όσον διά δείγμα, και πολλά περυσινά ή προπέρσινα σαπρακωμένα». Πέραν της σχέσης του Πηλίου με το νησί των Σποράδων ο εθνικός μας κοσμοκαλόγερος περιγράφει τόσο ζωντανά και ένα σημαντικό μέρος της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Ζαγοράς, που βασίζεται στην καλλιέργεια πατάτας, μήλων και καστάνων, με τα δύο από τα τρία αυτά προϊόντα να παραμένουν μέχρι σήμερα στην αιχμή του δόρατος της παραγωγής. Το κάστανο εν προκειμένω περιγράφεται και από τον άλλο Σκιαθίτη διηγηματογράφο, τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη και μάλιστα αρκετά χρόνια πριν, σε τρία διηγήματά του, που αποδεικνύουν πως είχε καθιερωθεί στη συλλογική συνείδηση, ως πηλιορείτικο προϊόν αντίστοιχα με τα μήλα. Στα διηγήματα «Αλτανού» – 1890, «Ο Δεκατιστής» – 1893, «Η Πορταΐτισσα» – 1899, περιγράφεται εξαιρετικά το παραγωγικό μοντέλο της εποχής. Η ανακάλυψη έγινε με παραίνεση του διευθυντή του Συνεταιρισμού, ο οποίος γνώριζε πως τουλάχιστον σε ένα διήγημα του Μωραϊτίδη υπάρχουν αναφορές στα προϊόντα της Ζαγοράς. Κατά τη διάρκεια της συγκρότησης του ιστορικού δεσμού του καστάνου με την περιοχή, μελετήθηκαν όλα τα διηγήματα του μετέπειτα Μοναχού Νικόδημου και παρατίθενται εδώ αυτούσια αποσπάσματα με την πρωτότυπη γλώσσα γραφής.
-«Μίαν ημέραν προ της Παραμονής, επανελθών ο Μανώλης εκ Ζαγοράς με κάστανα και μήλα, ανέβη να χαιρετίση την μητέρα του, να της κάμη μετάνοιαν, να λάβη την ευχήν της, να μεταλάβη τα Χριστούγεννα, καθώς τον εσυμβούλευσε και ο πνευματικός του». «Αλτανού».
-«Ούτω λοιπόν έζη άγνωστος. Πρώτος δε πάντων, μετά μήνα ολόκληρον, ανεγνώρισεν αυτόν ο γέρων παντοπώλης, ο κυρ-Βαρσαμός, πολλάκις ταξειδεύσας εις την απέναντι θεσσαλικήν χώραν του Πηλίου, ίνα προμηθευθή πατάτες και σεσηπότα κάστανα, άτινα επώλει εις τα λαίμαργα παιδία, μια πεντάρα τρία». «Ο Δεκατιστής».
-«Σ’ την σκάλα, πέραν, επωλούσαν μήλα και κάστανα τα ζαγοριανά καΐκια, τα στραβοκάικα, και τα μαγαζειά του χωριού, ’ς την γραμμή, χεροπιασμένα, λες κι’ αγνάντευαν το εύμορφο το Ξενιώ, που άσπριζεν επάνω το σπιτάκι της, με μια μανδήλα κάτασπρη εις τα ξανθά μαλλιά της». «Η Πορταΐτισσα».
Τέλος ο ίδιος ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Ζαγοράς, που διατηρεί πλήρες αρχείο της εξέλιξής τους, σύμφωνα με στοιχεία είχε πάντα το κάστανο ως το σημαντικότερο προϊόν διακίνησης ήδη το 1920, αφού εκείνη τη χρονιά πούλησε 2.872 οκάδες μήλα και 1.180 οκάδες κάστανα.
Το βήμα λοιπόν που γίνεται για την κατοχύρωση του κάστανου του Πηλίου ως Π.Ο.Π. με πρωτοστάτη τον Συνεταιρισμό της Ζαγοράς, ο οποίος το 1996 κατοχύρωσε με Π.Ο.Π. τα μήλα της Ζαγοράς, τα πρώτα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει μια σύνδεση με το παρελθόν τόσο βαθιά, όσο και η ύπαρξη όλης της περιοχής.