Της Μαρίας Κατσιρέλου
Η συμμετοχή και, ευρύτερα, η επίδραση των φιλελλήνων κατά τη διάρκεια του επαναστατικού αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας εξιστορείται και σχολιάζεται συχνά στα αφιερώματα της 200η επετείου της ιστορικής επετείου του 1821. Ωστόσο, οι περισσότερες αναλύσεις παραβλέπουν, αν δεν αγνοούν, έναν παράγοντα καθοριστικό που έχει παίξει πρώτο ρόλο: Την επικρατούσα από πολλούς αιώνες διδασκαλία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας στη Δυτική Ευρώπη. Καθιερωμένη ως απαραίτητο και βασικό στοιχείο της μόρφωσης όποιου εγγράμματου ανθρώπου ακόμη και από τον Μεσαίωνα, όσο και σε μεταγενέστερες εποχές όπως η Αναγέννηση η η περίοδος του Διαφωτισμού.
Αυτή η διδασκαλία που φέρνει το όνομα «humanités», η με το επίθετο «humanites classiques» στα γαλλικά, classic studies – humanities στα αγγλικά, άλλοτε μεταφράζεται κατά λάθος «ανθρωπιστικές σπουδές», και άλλοτε «κλασσικές σπουδές». Η άγνοια ή η παρανόηση του όρου μπορεί να εξηγήσει το κενό που υπάρχει στις ιστορικές αναλύσεις στα ΜΜΕ. Η ελληνική παιδεία δεν περίμενε την Αναγέννηση για να εξαπλωθεί στην Ευρώπη, αν και είναι σαφές ότι από τότε άρχισε να παίρνει μεγαλύτερη διάσταση. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, σε όλες τις μονές των δυτικών περιοχών της Ευρώπης, όπου υπήρχαν βιβλιοθήκες, μορφωμένοι μοναχοί ασχολούνταν με την αντιγραφή και μετάφραση στα λατινικά των αρχαίων ελληνικών συγγραμμάτων, αρχίζοντας από τα ιερά και εκκλησιαστικά κείμενα και συνεχίζοντας με τη μη θρησκευτική αρχαία ελληνική συγγραφή.
Πολλοί στην Ελλάδα κάνουν το λάθος να νομίζουν ότι οι βυζαντινοί λόγιοι που μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης έβρισκαν καταφύγιο στη Δύση, μετέφεραν εκεί το ενδιαφέρον για τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Εκείνο που έκαναν στην πραγματικότητα ήταν να ενταχθούν σε ένα κύμα που προϋπήρχε και κάποτε – κυρίως στην Ιταλία – να το εμπλουτίσουν. Οι περισσότεροι από αυτούς δεν είχαν ιδιαίτερη αρχαία ελληνική παιδεία, καθώς η εκκλησία ήταν ένα φρένο για αυτό. Η Ελλάδα δεν γνώρισε την Αναγέννηση και μόνο μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους μπορούμε να μιλούμε για αρχαία ελληνική παιδεία ανεξάρτητη από την εκκλησιαστική.
Χωρίς να πάρουμε υπ’ όψη αυτόν τον παράγοντα δεν είναι δυνατόν να καταλάβουμε τις βαθιές ρίζες του φιλελληνισμού και του καθοριστικού ρόλου που έπαιξε στην εξέλιξη της ελληνικής επανάστασης. Χωρίς αυτή την πληροφορία ακόμη και τη θέση της Ελλάδας στον κόσμο σήμερα δεν μπορούμε να την καταλάβουμε παρά μόνο εν μέρει. Το γεγονός ότι όλοι οι δυτικοί λαοί πιστεύουν ότι δεν θα ήταν αυτοί που είναι σήμερα χωρίς την ελληνική παιδεία, και το ό,τι θεωρούνται επίσης και εκείνοι κληρονόμοι της αρχαίας Ελλάδας, ο σύγχρονος Έλληνας αναλυτής μοιάζει να το αγνοεί. Αν ένας ανώνυμος πολίτης παραμένει πεισμένος για την αποκλειστική του «κληρονομιά», δεν δικαιολογείται ο ιστορικός, ή ο αρθρογράφος, ή και ο αναλυτής που παρεμβαίνει στα τηλεοπτικά κανάλια.
Τι ακριβώς σημαίνει η έκφραση humanites η humanites classiques στα γαλλικά – classical studies στα αγγλικά; Όρος που δεν πρέπει να μπερδεύεται με τη λέξη humanisme – ανθρωπισμός; Η απάντηση θα έπρεπε να είναι γνωστή από εκείνους που μελέτησαν την ιστορία της εκπαίδευσης: Πρόκειται για τη διδασκαλία ενός συνόλου σχολικής και πανεπιστημιακής ύλης που έχει ως αντικείμενο τα αρχαία ελληνικά και λατινικά συγγράμματα, σε αντίθεση με τη θρησκευτική διδασκαλία, και αποβλέπει σε μια μόρφωση αισθητική, ρητορική, ηθική, πολιτική. Η αγγλική λέξη «humanities» διευρύνει την έννοια. Οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν πρώτοι τη λέξη humanismus – ανθρωπισμός που κατέληξε να σημαίνει το ανθρωπιστικό κίνημα που γεννήθηκε στην Αναγέννηση.
Το γεγονός είναι ότι οι φιλέλληνες των διαφόρων χωρών έδρασαν από δική τους πρωτοβουλία χωρίς να πάρουν υπ’ όψη την πολιτική θέση του κράτους τους απέναντι στον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα. Οι πολιτικές ηγεσίες δεν είχαν προβλέψει αυτή τους τη δραστηριότητα. Ακόμη λιγότερο οι Τούρκοι που δεν ήταν προετοιμασμένοι για κάτι τέτοιο και προσπάθησαν στη συνέχεια να καταπολεμήσουν την αντικειμενικότητα αυτής της καταγωγής και της ελληνικής ταυτότητας, όπως και να επιβάλουν θεωρίες για την αρχαιότητα της δικής τους. Σε ορισμένες φάσεις οι φιλέλληνες συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και την εξέλιξη της επίσημης θέσης του κράτους τους. Η λίστα των ονομάτων τους είναι μακρά για αναφερθεί σ’ ένα σύντομο άρθρο.
Με το να αποδίδονται η συνεισφορά και ο ενθουσιασμός των φιλελλήνων μόνο στον ρομαντισμό – κίνημα που έχει πολύ υποβαθμιστεί σήμερα (μέχρι και να καταλήγει να ερευνάται για ένοχη συγγένεια με τον ναζισμό) όχι μόνο χάνεται η αναγνώριση του πραγματικού κινήτρου αυτού του ρεύματος που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην όλη ιστορία, αλλά υποτιμάται και ο ρόλος της ελληνικής κλασσικής παιδείας στην Ευρώπη.
Φωτό: Η Υπέρεια κρήνη στο Βελεστίνο σε σχέδιο του Edward Doodwell (1767-1832) του 1821. (« Vues de Grèce ») https://fr.wikipedia.org/wiki/Edward_Dodwell