Του
Γιάννη Κωνσταντόπουλου,
επίκουρου καθηγητή Τμήματος
Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών,
Πανεπιστημίου Πειραιώς
Νίκου Κυριαζή
«Υγρό Πυρ», Μία Ιλιάδα για το Βυζάντιο,
Εκδόσεις Anubis, 2023
Μία αυτοκρατορία, (η βυζαντινή) στα πρόθυρα του αφανισμού. Μία ανακάλυψη που θα αλλάξει τον ρου της ιστορίας. «Είναι το ιστορικό βάθος του νέου μυθιστορήματος του Ν. Κυριαζή, «Υγρό Πυρ». Καλύπτει μία από τις πιο κρίσιμες περιόδους της βυζαντινής και ευρωπαϊκής ιστορίας.
Το αραβικό Ισλάμ τον 7ο αιώνα, ανίκητο και απειλητικό, σαρώνει τις παλιές και εξαντλημένες από τον μεταξύ τους πόλεμο, παλιές αυτοκρατορίες, την Ανατολική Ρωμαϊκή (που οι ίδιοι οι κάτοικοί της δεν ονόμασαν ποτέ «βυζαντινή»), και την Περσική, καταλαμβάνοντας πλήρως τη δεύτερη, και σαρώνοντας τις επαρχίες Αίγυπτο, Συρία και Παλαιστίνη της πρώτης. Οι Άραβες πλησιάζουν επικίνδυνα την Κωνσταντινούπολη και η πολιορκία της, από ξηρά και θάλασσα αρχίζει. Φαίνεται πως μόνο ένα θαύμα μπορεί να σώσει την αυτοκρατορία και την Κωνσταντινούπολη.
Το θαύμα θα γίνει, και έχει όνομα: Υγρό Πυρ. Εφευρέτης του είναι ο Καλλίνικος, που θα μείνει στην ιστορία με το προσωνύμιο «Πυρπολητής». Η ζωή του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία του Βυζαντίου, από τη Συρία και τη Δαμασκό μέχρι την Κάτω Ιταλία, τη Σικελία και τα Βαλκάνια, και τους αυτοκράτορες Ηράκλειο, Κώνστα Β’ και Κωνσταντίνο Δ’ Πωγωνάτο.
Ο Καλλίνικος, ο «δράκων» των συνόρων της αυτοκρατορίας μάχεται ως ακρίτας, γίνεται αυτοκρατορικός αρχιτέκτων και μηχανικός, και αγωνίζεται για τη σωτηρία της αυτοκρατορίας.
Παρακολουθούμε, σαν να τη ζούμε, την αραβική πλημμυρίδα που σαρώνει τη Συρία, την Παλαιστίνη, τις μάχες του Αζνανταΐν και του Γιαρμούκ, την προέλασή τους μέχρι τη Μικρά Ασία, τη φυγή του αυτοκράτορα Κώνστα στη Σικελία και την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες, μέχρι την αναπάντεχη ανατροπή του πολέμου, χάρη στην ανακάλυψη του «Υγρού Πυρός».
Ο υπότιτλος «Μία Ιλιάδα για το Βυζάντιο» οφείλεται στο επικό στοιχείο, όπου κυριαρχούν οι μάχες, οι μονομαχίες των Βυζαντινών και Αράβων, που θύμιζαν τις ομηρικές, καθώς και η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, η πιο μακροχρόνια (5 έτη) μέχρι τότε στην ιστορία. Και όπως και τα ομηρικά έτη, οι ήρωες είναι και από τις δύο πλευρές, ο Δημήτριος Φωκάς, πατέρας του Καλλίνικου, ο Αμπού Αγιούμπ και ο Χαζρέτ Χαφίζ, ο πρώτος σημαιοφόρος του Μωάμεθ και οι δύο σύντροφοί του, ο χαλίφης Μωαβίας και η μητέρα του Χιντ, ο Φράγκος στην υπηρεσία των Ρωμαίων Καρόλους.
Δεν λείπει όμως ο έρωτας και η αγάπη στο πρόσωπο της συζύγου του Καλλίνικου Θεοφανώς, που είναι το αποφασιστικό του στήριγμα στις δύσκολες ώρες.
Είναι γραμμένο με τόσο άμεσο τρόπο που νομίζεις πως ζεις με τους Βυζαντινούς και Άραβες, πολεμάς μαζί τους, αισθάνεσαι τον ιδρώτα και την κούραση, τον τρόμο και τον ενθουσιασμό της μάχης. Οι περιγραφές των μαχών και ναυμαχιών είναι συγκλονιστικές. «Αραβικά πλοία καίγονταν παντού, άλλα στη θάλασσα, άλλα έχοντας εξοκείλει στις κοντινές ακτές. Ο καπνός σκέπαζε τον ουρανό, ένα μαύρο σύννεφο μέσα στο οποίο χόρευαν σπίθες και αποκαΐδια. Αργότερα, στάχτες έπεσαν σαν γκριζωπή βροχή ή χιόνι και επικάθησαν στη θάλασσα και στη γύρω στεριά».
Εξαιρετικό είναι το εύρημα του πως ο Καλλίνικος εμπνεύστηκε τη δημιουργία του υγρού πυρός και του τρόπου χρήσης του, με την κατασκευή σιφωνίων που το εκσφενδόνιζαν. Εδώ ο συγγραφέας μάς δίνει μια διεισδυτική εικόνα για το πώς λειτουργεί ο νους του εφευρέτη. Ο Καλλίνικος προσεύχεται με ευλάβεια. «Κύριε, Συ είσαι το φως του νου μου, η αγάπη στην καρδιά μου, η γαλήνη στην ψυχή μου, η αλήθεια των λόγων μου, η δύναμη των χεριών μου. Βοήθησέ με να σώσω τον λαό Σου και την πόλη Σου». Και βλέποντας το λάδι στο καντήλι μπροστά στην εικόνα, το λάδι που επιπλέει στο νερό και τροφοδοτεί το φυτίλι, ο Καλλίνικος έχει την ιδέα του υγρού πυρός. «Νάφθα!» φώναξε. Θυμήθηκε την ύλη που χρησιμοποιούσαν στα ναυπηγεία. Ήταν λάδι από τα σωθικά της γης. Και ως λάδι, έπρεπε να καιγόταν. «Νάφθα!» φώναξε ξανά. «Ευχαριστώ Κύριε», πρόσθεσε». Ακολουθεί και η δεύτερη έμπνευση, των σιφωνίων.
Το «Υγρό Πυρ» είναι ιστορικό μυθιστόρημα με απόλυτο σεβασμό στην ιστορία, όπως φαίνεται από την εκτενή βιβλιογραφία που παραθέτει. Και όπως γράφει ο Οστρογκόρσκυ και αναγνωρίζουν οι σύγχρονοι ιστορικοί, «από αυτές τις τρεις νίκες (πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης 674-678, 713 και νίκη των Φράγκων στο Πουατιέ 732) που έσωσαν την Ευρώπη από το να μην κατακτηθεί από την ισλαμική πλημμυρίδα, η πρώτη ήταν η σημαντικότερη. Το γεγονός πως η Κωνσταντινούπολη κράτησε έσωσε όχι μόνο την Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά ολόκληρο τον ευρωπαϊκό πολιτισμό».
Αυτή την ιστορία, μια από τις πιο ένδοξες και κρίσιμες του Βυζαντίου, αναβιώνει με συναρπαστικό τρόπο, που καθηλώνει τον αναγνώστη, ο Ν. Κυριαζής.