Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ
Στην τελετή απονομής των βραβείων Nobel το 1979 ξεχώριζε ένας μελαμψός άνδρας με εξωτική ενδυμασία. Ο διοπτροφόρος Φυσικός με την παραδοσιακή πακιστανική περιβολή, με τη γλυκύτητα στο πρόσωπο που ανέδυε περισσή ευγένεια και το σπινθηροβόλο βλέμμα που κατόπτευε διακριτικά τον χώρο, ήταν αναμφίβολα μια φυσιογνωμία βγαλμένη από τους μύθους και τις αφηγήσεις των μαχαραγιάδων. Για τη χώρα του, το Πακιστάν, ήταν ξεχωριστή τιμή η απονομή της κορυφαίας επιστημονικής διάκρισης. Για πρώτη φορά, μια χώρα που έγινε πυρηνική δύναμη, ένιωθε περηφάνια για ένα μέλος της επιστημονικής της κοινότητας. Για μας του Έλληνες, εκτός ίσως από τον κύκλο των ειδικών, η διαδρομή και τα επιτεύγματα του Abdus Salam ήταν άγνωστα. Άλλωστε το ενδιαφέρον και τη συγκίνησή μας μονοπωλούσε το δεύτερο Nobel Λογοτεχνίας για τη χώρα μας, που απονεμήθηκε στον Οδυσσέα Ελύτη την ίδια χρονιά. Το σουτάν συνδυασμένο με την κούρτα και το τουρμπάνι που τυλίγει το κεφάλι, δεν περνούσε απαρατήρητο δίπλα στο φράκο, επίσημη ενδυμασία της τελετής, των συναδέλφων του Sheldon Glashow και Steven Weinberg, αλλά και του Έλληνα ποιητή. Η έμφαση στην ενδυματολογική προτίμηση του σημαντικού Πακιστανού Φυσικού είναι σαφής αναφορά στις πεποιθήσεις του και στο οδοιπορικό της ζωής του ως την κορυφή της επιστήμης. Αν συνδυάσει κανείς κατά την επίσημη ομιλία του και την αναφορά στο Κοράνι, αναμφίβολα το σκηνικό προδιαθέτει, για να διερευνήσει κανείς την ασυνήθιστη πορεία του.
Η καταγωγή του, οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις και η καινοτόμα συνεισφορά του στην επιστήμη είναι τα συνθετικά χαρακτηριστικά στον καμβά της οδύσσειάς του. Κι αν για μια χώρα η βράβευση με Nobel ενός επιστήμονά της προκαλεί αυτονόητη έξαρση εθνικής περηφάνιας, στο Πακιστάν διανύθηκαν 40 χρόνια απόκρυψης της θρησκευτικής ταυτότητας του μεγάλου Φυσικού. Το πρωτοποριακό έργο στη θεωρητική Φυσική των στοιχειωδών σωματιδίων και ο δρόμος που άνοιξε για την ανακάλυψη, παράλληλα με τον Steven Weinberg, του μποζονίου του Higgs δεν κρίθηκαν σημαντικά για να αμβλύνουν τον θρησκευτικό φανατισμό. Γεννημένος το 1926 στην άλλοτε βρετανική αποικία των Ινδιών ο Abdus Salam εξελίχθηκε σε ένα περιβάλλον με ισχυρή την επιρροή του παραδοσιακού τρόπου ζωής των κατοίκων της περιοχής. Ο δάσκαλος πατέρας του εκτιμούσε πως ο γιος του ήταν το όραμα που είδε ως εξαίσιο δώρο του Θεού, όταν εισακούσθηκε η προσευχή της Παρασκευής. Ο μονάκριβος ανατράφηκε με διακριτό τρόπο από τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Εξαιρέθηκε από τις κοινότυπες καθημερινές εργασίες, όπως το άρμεγμα των αγελάδων ή η καθαριότητα της τουαλέτας, για να αφοσιωθεί απερίσπαστος στη μελέτη των Μαθηματικών και της Φυσικής. Ας σκεφτεί κανείς όμως ότι δεν είχε ούτε στο ελάχιστο την πολυτέλεια των συναδέλφων του, που ανατράφηκαν στην ευμάρεια της αμερικανικής αστικής ζωής. Βρέθηκε στο περιβάλλον μιας ηλεκτροφωτισμένης πόλης στη Λαχόρη, όταν συνέχισε της σπουδές του στο Κρατικό Πανεπιστημιακό Κολέγιο. Για τον χαρισματικό νεαρό, αν και ήταν σπάνια η φοίτηση για σπουδές για ένα Νότιο-Ασιάτη στο περίφημο Cambridge University, η υποτροφία στο St John’s College ήταν αναμενόμενη ως αποτέλεσμα των εξαιρετικών του επιδόσεων. Αποποιήθηκε την πρόταση του Fred Hoyle για να ακολουθήσει τις σπουδές του στην Πειραματική Φυσική στο Cavendish Laboratory.
Ολοκληρώνει όμως το διδακτορικό του στη Θεωρητική Φυσική στο πεδίο της Κβαντικής Ηλεκτροδυναμικής. Η αναγνώρισή του ήταν καθολική και ανταποκρίθηκε στην πρόκληση, να επιλύσει με επιτυχία προβλήματα που είχαν απασχολήσει φωτεινά μυαλά, όπως τον Paul Dirac και τον Richard Feynmann. Αντίθετα όμως από ότι θα περίμενε κανείς, ο νεαρός Φυσικός αντί να ακολουθήσει μια διεθνή σταδιοδρομία, ενδίδει στην πίεση του οικογενειακού περιβάλλοντος και επιστρέφει ως πανεπιστημιακός στη χώρα του, για να διδάξει Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο της Λαχόρης. Η υποδοχή και η συνεργασία του με το ακαδημαϊκό ιερατείο δεν ήταν αρμονική. Ορθώνονταν συνεχώς εμπόδια, που είχαν τις αιτίες τους στη μικροψυχία των συναδέλφων του και στον θρησκευτικό φανατισμό. Οι φονικές συγκρούσεις στη Λαχόρη το 1953 εναντίον της μουσουλμανικής σέκτας Ahmadiyya, που ανήκαν ο ίδιος και η οικογένειά του με την επιβολή στρατιωτικού νόμου, τον οδήγησαν ξανά στο Cambridge, όπου μπόρεσε επιτέλους να αφοσιωθεί στη διδασκαλία και την έρευνα σε ευνοϊκό ακαδημαϊκό περιβάλλον. Ο δεσμός με την πατρίδα του το Πακιστάν παρέμεινε ισχυρός και προώθησε πρόγραμμα υποτροφιών για φοιτητές από τη γενέθλια χώρα του. Το ενδιαφέρον του για τη διάδοση της Φυσικής πιστώνεται με την ίδρυση του Διεθνούς Κέντρου Θεωρητικής Φυσικής (ICTP) στην Τεργέστη, όπου παρέμεινε ως διευθυντής μέχρι το 1993. Το ίδιο έπραξε και στη χώρα του με την ίδρυση του Διεθνούς Κολεγίου Θερινών Σπουδών Nathiagali, που συγκεντρώνει Φυσικούς παγκοσμίως σε συναντήσεις στην αιχμή της επιστημονικής έρευνας. Σε όλη του τη ζωή ανάλωσε τις προσπάθειές του, για να αμβλύνει το χάσμα της επιστημονικής εκπαίδευσης μεταξύ των χωρών. Αφοσιωμένος Μουσουλμάνος δεν παρέλειπε ποτέ τις καθημερινές του προσευχές και σε όλη του τη ζωή συμφιλίωσε τη θρησκευτική του πίστη με το επιστημονικό του έργο.
Εκτιμούσε μάλιστα πως αρκετές από τις ιδέες του ήταν θεόπνευστες. Μάλιστα για το θεωρητικό του έργο, στην προσπάθεια συγκρότησης μιας ενοποιημένης θεωρίας όλων των δυνάμεων, πίστευε πως ήταν συμβατό με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Αναγνώριζε όμως πως ορισμένες από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, όπως η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης για τη δημιουργία του σύμπαντος (Bing Bang), δεν προσαρμόζονταν με αυτές. Στη χώρα του, που συχνά είναι επίκεντρο αιματηρών ενδοθρησκευτικών διενέξεων, η ένταξή του στην κίνηση Ahmadiyya ήταν ασυγχώρητη. Με νόμο του 1974 στα μέλη της κίνησης απαγορεύθηκε η αναφορά της θρησκευτικής τους ταυτότητας ως Μουσουλμάνου. Όταν μετά τον θάνατό του η τέφρα του Abdus Salam αποτέθηκε σε τάφο στη χώρα του, με εντολή των αρχών από την αναθηματική επιγραφή «Ο πρώτος Μουσουλμάνος Νομπελίστας» απαλείφθηκε η λέξη Μουσουλμάνος. Ο Abdus Salam υποβιβάσθηκε σε αγνώστου ή καλύτερα ακατανόμαστης θρησκείας πολίτης. Σε πείσμα του φανατισμού, ο χαρισματικός Φυσικός και οραματιστής της επιστημονικής εκπαίδευσης, παραμένει για χιλιάδες ανθρώπους το σύμβολο της άδολης θρησκευτικότητας και του ευφυούς επιστήμονα, που συνδύασε σε όλη του τη ζωή την ιδέα μιας γενικευμένης θεωρίας του Σύμπαντος με το πανανθρώπινο αίτημα για τη διάδοση της επιστήμης, καταλύοντας κοινωνικούς και εθνικούς φραγμούς.