Η ανιψιά και θετή κόρη της, Ρένα Μπρισίμη, μιλά στην «Θ» για την Βολιώτισσα που το 1981 ως Διευθύντρια της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες UNHCR, ήταν η πρώτη γυναίκα διευθύντρια του ΟΗΕ που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ. Για την ύψιστη διάκριση που σε λίγους είναι γνωστή, για όσα την οδήγησαν σε ξεχωριστές πρωτοβουλίες και δράσεις η ζωή της Χάρης Μπρισίμη ξετυλίγεται σαν μυθιστόρημα που προσφέρει μαθήματα ζωής, θάρρους, αλτρουισμού, εθελοντισμού και αξιοπρέπειας.
Νόμπελ σε Ελληνίδα, σε Βολιώτισσα, στην Χάρη Μπρισίμη, την θεία σας, την αδελφή του πατέρα σας Γιάννη Μπρισίμη. Τι ακριβώς συνέβη πριν από 42 χρόνια και για ποιο λόγο;
Η πρόσφατη ανακοίνωση απονομής των βραβείων Νόμπελ γι’ αυτήν την χρονιά (και ιδιαιτέρως του Νόμπελ Ειρήνης που έχει ξεχωριστή βαρύτητα), φέρνει ξανά στο προσκήνιο την βράβευση του έτους 1981, που είχε ως αποδέκτη την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, με έδρα την Γενεύη, για το σύνολο του έργου της και κυρίως για τους πρόσφυγες του πολέμου του Βιετνάμ.
Η Χάρη Μπρισίμη, θεία αλλά και θετή μου μητέρα, καθώς με υιοθέτησε μετά τον θάνατο του πατέρα μου, ήταν από το 1978 η Διευθύντρια αυτού του Διεθνούς Οργανισμού και δεξί χέρι του Ύπατου Αρμοστή – και ταυτόχρονα, κάτι που αξίζει να τονιστεί, η πρώτη γυναίκα Διευθύντρια Διεθνούς Οργανισμού παγκοσμίως. Η ξεχωριστή τιμή, λοιπόν, με την απονομή του Νόμπελ Ειρήνης, έγινε προς τον Οργανισμό με αυτήν την σημαντική διεθνή δράση, αλλά και προς τον ίδιο τον Ύπατο Αρμοστή, που ‘μοιράστηκε’ στην συνέχεια αυτό το Νόμπελ με την Διευθύντρια του γραφείου του, τιμώντας την: «ToHariBrissimi, inrecognitionofdevotedservice» (Στην Χάρη Μπρισίμη, σε αναγνώριση αφοσιωμένης υπηρεσίας), όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά.
Το κάδρο με την συγκινητική αφιέρωση κοσμούσε αρχικά το γραφείο της Χάρης, στην έδρα του Οργανισμού δίπλα στη λίμνη της Γενεύης, έπειτα το διαμέρισμά της στην πόλη και αργότερα στην Αθήνα. Μετά τον θάνατό της το 2021, βρίσκεται στο σαλόνι του δικού μου σπιτιού, όπου το ‘φιλοξενώ’ με υπερηφάνεια.
Η Χάρη Μπρισίμη πώς ξεκίνησε; Πώς προχώρησε και πώς έφθασε να ασχολείται ενεργά και πρωτοποριακά με ένα τόσο ευαίσθητο και δυστυχώς πάντα επίκαιρο θέμα;
Η Χάρη ήταν το τρίτο παιδί μιας αστικής οικογένειας εμπόρων, με έδρα τον Βόλο και το Πήλιο που δραστηριοποιούνταν ωστόσο και στην Αίγυπτο, καθώς ο πατέρας της και παππούς μου ήταν αιγυπτιώτης έμπορος. Φοίτησε εσωτερική στην Αθήνα (στο PierceCollege, στοcampusτου Ελληνικού), ενώ εντάχθηκε και υπήρξε ενεργό μέλος της UNRRA (UnitedNationsReliefandRehabilitationAssociation, Οργανισμός Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών) Θεσσαλίας αμέσως μετά το τέλος του Β’ παγκόσμιου πολέμου. Στις αρχές του Εμφυλίου, το 1946, έφυγε με υποτροφία στις ΗΠΑ και συγκεκριμένα στο SmithCollege της Μασαχουσέτης, όπου σπούδασε Κοινωνιολογία. Συνέχισε τις σπουδές της, το 1948 σε δεύτερο κύκλο στη Νέα Υόρκη, στο ColumbiaUniversity, με ειδίκευση στο communityorganization (οργάνωση κοινοτήτων) αποφοιτώντας το 1951 και επιστρέφοντας στην Ελλάδα. Τα χρόνια εκείνα, τόσο οι πρόσφυγες διεθνώς όσο και οι εσωτερικοί μετανάστες στην Ελλάδα λόγω Εμφυλίου, ήταν πολυάριθμοι, το θέμα ευαίσθητο και η διακήρυξη της Γενεύης του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων έβαλε τα θεμέλια για την αντιμετώπιση του θέματος σε διεθνή κλίμακα.
Η Χάρη, λοιπόν, επαναπατριζόμενη, προσελήφθη το 1952 στο τότε Υπουργείο Συντονισμού, με αντικείμενο την κάλυψη των αναγκών των προσφύγων και των εσωτερικών μεταναστών σε εργασία, στέγη… Συνεργάστηκε στενά με τον τότε Υπουργό Αναστάση Παπαληγούρα και γύρισε την Αττική και την υπόλοιπη Ελλάδα για την υλοποίηση προγραμμάτων που εντάσσονταν σε μεγάλο βαθμό στο μεταπολεμικό σχέδιο Μάρσαλ για την χώρα.
Η συνεργασία της, σε αυτό το πλαίσιο, με την σχετικά πρόσφατα ιδρυμένη Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες και βεβαίως οι σπουδές της, οδήγησαν τον Διεθνή Οργανισμό στο να προτείνει την πρόσληψή της, με απασχόληση στην Ελλάδα για τα εδώ υλοποιούμενα προγράμματα.
Δώστε μας στοιχεία της ζωής της στον Βόλο, στην Αθήνα και στην μετέπειτα, εκτός ορίων χώρας… Πώς ακριβώς ξεκίνησε η πορεία και η δράση της;
Με όσα σας περιέγραψα ως τώρα, φτάσαμε ως το καλοκαίρι του 1955, σε εκείνα τα δύσκολα μετεμφυλιακά χρόνια. Η Χάρη συνέχισε να ζει και να εργάζεται στην Αθήνα και στο Υπουργείο, αλλά έχοντας προσληφθεί πλέον από την Ύπατη Αρμοστεία. Αυτό ως το 1962, οπότε της προτείνεται να μεταβεί στην έδρα του Διεθνούς Οργανισμού στην Γενεύη και να αναλάβει εκεί θέση. Η μεγάλη περιπέτεια ξεκινούσε, μαζί με την πιο γοητευτική φάση της ζωής και καριέρας της. Με τριζάτα αγγλικά και πιο μέτρια γαλλικά, που φρόντισε να βελτιώσει, εγκαταστάθηκε σε ένα διαμέρισμα 73 τ.μ. στο Champel, την διπλωματική συνοικία τότε της πόλης, αλλά τις πιο πολλές ώρες της ημέρας στην έδρα του Οργανισμού, τότε δίπλα στην λίμνη (σήμερα πλέον στην στάσηNations). Το 1968 μάλιστα ανέλαβε υπεύθυνη Λατινικής Αμερικής και γύρισε όλες εκείνες τις χώρες, πολλές από τις οποίες με ‘ανάπηρες’ δημοκρατίες ή ακόμη και με δικτατορικά καθεστώτα και σίγουρα δύσκολες και ιδιαίτερες συνθήκες – ήταν και το μοναδικό καλοκαίρι που, γι’ αυτόν τον λόγο, περιοδεύοντας σε όλη την ήπειρο, δεν επισκέφθηκε την Ελλάδα. Γι’ αυτόν τον λόγο, το 1973, όταν το πραξικόπημα του Πινοσέτ στην Χιλή επέβαλε μια βάρβαρη δικτατορία, η Χάρη ανέλαβε ως απεσταλμένη επί τόπου της Ύπατης Αρμοστείας. Ανέφερε πάντοτε ως την μεγαλύτερη εμπειρία (και θα προσέθετα το σημαντικότερο επίτευγμα) της ζωής της το γεγονός ότι μια μικρόσωμη γυναίκα 54 ετών, που βρέθηκε μέσα σε μια νύχτα στο υπό στρατιωτικό νόμο Σαντιάγο, κατόρθωσε μετά από επίμονες διαπραγματεύσεις και προσπάθειες σχεδόν ενός μήνα με τις ξένες πρεσβείες να διασώσει περί τους 1450 κρατούμενους του καθεστώτος στο κεντρικό στάδιο της πρωτεύουσας της Χιλής. Πέτυχε να δώσει άσυλο σε όλους, σε ποικίλες χώρες, Καναδά, Σουηδία, Ελβετία… και να μην συλληφθεί ή θανατωθεί κανείς!
Βεβαίως, η Χάρη, κεντρώα στις πεποιθήσεις της, είχε όλη εκείνη την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα, από το 1967 ως το 1974, έντονα αντιδικτατορικά αισθήματα. Το διαμέρισμα της Γενεύης έγινε ο χώρος συνάθροισης, συζητήσεων και ζυμώσεων πολλών αυτοεξόριστων που είχαν διαφύγει στην γειτονική Γαλλία μα και αλλού στην Ευρώπη όπως στην Αυστρία και την ίδια την Ελβετία. Και αυτή είναι μια σχετικά άγνωστη πτυχή της δράσης και της συμβολής της.
Λίγο αργότερα, ήρθε η προσφυγική κρίση του Βιετνάμ, στην αντιμετώπιση της οποίας μαζί με άλλους συνεργάτες από τον Οργανισμό, συνέβαλε σημαντικά, ταξιδεύοντας και σε εκείνη την γωνιά του πλανήτη. Ήταν η πρώτη μεγάλη διεθνής προσφυγική κρίση και η Χάρη επόπτευε μαζί με άλλους τα κέντρα των προσφύγων στο Λάος και την Καμπότζη καθώς και την διάσωση των καϊκανθρώπων. Έτσι, έφτασε το 1978 να προταθεί και να γίνει Διευθύντρια του Γραφείου του Ύπατου Αρμοστή, θέση την οποία διατήρησε ως τα τέλη του 1981, όπως προανέφερα ως πρώτη γυναίκα Διευθύντρια Διεθνούς Οργανισμού παγκοσμίως. Το 1982, λίγο μετά τα 62 της χρόνια, συνταξιοδοτήθηκε αν και παρέμεινε συμβάλλοντας με εθελοντική δράση ως το 1988. Το 1989, παρακινούμενη από φίλους ευαισθητοποιημένους στο προσφυγικό θέμα, ίδρυσε στην Ελλάδα, καθώς μοιραζόταν πια την ζωή της μεταξύ Ελβετίας και Ελλάδας, το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες (ΕΣΠ), του οποίου έγινε επίτιμη Πρόεδρος στα ύστερα χρόνια του βίου της.
Η σχέση της με τον Βόλο δεν αλλοιώθηκε ποτέ… Από όσα γνωρίζουμε, διατηρούσε οικία και σχέσεις που επιτυχώς συνεχίζετε εσείς. Ποιοι δεσμοί την έδεναν με τον γενέθλιο τόπο;
Η αγάπη της για την γενέθλια πόλη, τον Βόλο, είναι επίσης αδιαμφισβήτητη. Παρότι διατηρούσε διαμέρισμα και στην Αθήνα, παράλληλα με την Γενεύη, το οικογενειακό σπίτι του Βόλου ήταν ο προορισμός της όλα τα καλοκαίρια όσο εργαζόταν και σίγουρα στα χρόνια μετά την συνταξιοδότησή της όταν συνέχισε με εθελοντική δράση και προσφορά. Παρέμεινε άλλωστε δημότης Βόλου και δεν μετέφερε ποτέ τα εκλογικά της δικαιώματα. Στην πόλη αυτή όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και τελείωσε το δημοτικό σχολείο, η Χάρη διατήρησε φιλίες και δεσμούς με πολλά άτομα του κοινωνικού κύκλου των γονιών της, αλλά και με δικές της αγαπημένες παιδικές φίλες, ως τα βαθιά γεράματα, καθώς έφυγε από την ζωή σε ηλικία 101,5 ετών. Ναι, μπορώ να πω χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό ότι είχε πάντοτε τον Βόλο μέσα στην καρδιά της. Η πόλη του Βόλου και το Πήλιο, συγκεκριμένα η Πορταριά απ’ όπου καταγόταν η οικογένεια και διατηρούνταν ως την δεκαετία του 1970 το πατρικό σπίτι, αποτελούσαν πάντα κομμάτι της ζωής, του είναι της. Άλλωστε και το δικό μου σπίτι που μου κληροδότησε και διατηρώ στο Βόλο, Σπυρίδη και Αργοναυτών, είναι χτισμένο εκεί που βρισκόταν το μαγαζί του πατέρα της και παππού μου.
Η μητέρα της και γιαγιά σας (που φέρετε το όνομά της) ήταν Δέσποινα με την έννοια της συνεχούς ενασχόλησης με αγαθοεργίες και ευεργεσίες… Διετέλεσε πρόεδρος του Λυκείου των Ελληνίδων Βόλου και ενεργό μέλος άλλων σωματείων. Ήταν λοιπόν οικογενειακή σας υπόθεση η δράση και η κοινωνική ευαισθησία;
Δεν ξέρω αν μπορεί να γίνει λόγος για οικογενειακή υπόθεση, αλλά σίγουρα η γιαγιά μου Ειρήνη Σκαρίμπα – Μπρισίμη ήταν μια ξεχωριστή γυναίκα, ικανή, δυναμική και με προσφορά.Άλλωστε, η Χάρη την φώναζε, όχι τυχαία, Ιρένχεν. Με ρίζες από την Πρόπαν, αλλά και παιδικά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο πατέρας της Ιωάννης Σκαρίμπας διατηρούσε μύλους και εξέδιδε εφημερίδα, φοίτησε ως εσωτερική και αρίστευσε στις Ουρσουλίνες της Νάξου, κάτι που λίγα κορίτσια στα τέλη του 19ου αιώνα είχαν την ευκαιρία να κάνουν. Το 1897 η οικογένεια ήρθε στο Πήλιο και ο Ιωάννης Σκαρίμπας (προπάππους μου), αργότερα με τον μοναχογιό του Γιώργο Σκαρίμπα, λειτούργησαν στα Παλιά του Βόλου τους Μύλους Σκαρίμπα. Γνωστοί και ως μακαρονοποιία Ντεβέτα, έκλεισαν στην δεκαετία του 1980 και οι αποθήκες τους έχουν κληροδοτηθεί από την θεία και νονά μου Λέλα Σκαρίμπα – Καπουρνιώτη στο Λύκειο Ελληνίδων Βόλου.
Η ‘Ιρένχεν’, λοιπόν, πρωτότοκη κόρη του Ιωάννη Σκαρίμπα, μητέρα της Χάρης και γιαγιά μου, μεγάλωσε τρία παιδιά, μοιράστηκε την ζωή της μεταξύ Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου και Μαγνησίας, με το τριώροφο σπίτι απέναντι απ’ το Ελληνογαλλικό και την καλοκαιρινή κατοικία στην Πορταριά. Ταυτόχρονα υπήρξε και η πρώτη, και επί πολλά χρόνια, από το 1920 ως το 1966, αν δεν με απατά η μνήμη μου ως προς τις χρονολογίες, Πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων Βόλου, με σημαντική δράση που συνέβαλε και στην προβολή του εκτός των ορίων της πόλης. Βραβεύτηκε μάλιστα το 1966 και από τον τέως βασιλιά Κωνσταντίνο για την συνεισφορά της και ήταν περήφανη γι’ αυτό. Αν και η Χάρη ήταν η αδυναμία του μπαμπά της, ίσως αυτή η τόσο δραστήρια μαμά να άφησε το αποτύπωμά της και στην δική της ανεξάρτητη προσωπικότητα…
Εκτός του Νόμπελ έλαβε ύψιστες τιμές, βραβεία, διακρίσεις… Αξίζει να τα αναφέρουμε με την βοήθειά σας…
Θα ανέφερα τρεις ακόμη διακρίσεις. Το 1999, βραβεύτηκε με το Αργυρό Μετάλλιο της Ακαδημίας Αθηνών για την κοινωνική της προσφορά για τους πρόσφυγες. Το 2006, ανακηρύχθηκε από το Ίδρυμα Γιωτοπούλου – Μαραγκοπούλου ως Γυναίκα της Χρονιάς για το κοινωφελές της έργο. Και το 2007, τιμήθηκε από το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας για την συνολική της δράση.
Ποιες ήταν οι σχέσεις που είχατε; Ήσαστε η μοναδική εξ αίματος συγγενής της και μέχρι τέλους συνοδοιπόρος – με την έννοια της προσωπικής σχέσης – στην ζωή της…
Είχα την τύχη (ή την ατυχία) να είμαι η μοναδική (εξ αίματος) απόγονος της οικογένειας Μπρισίμη που έμεινε στη ζωή. Λέω ατυχία, γιατί αυτό είναι και μεγάλο βάρος και ευθύνη. Ήμουν σίγουρα ο πιο κοντινός της άνθρωπος, που τον ένιωθε ως οικογένειά της ειδικά μετά τον θάνατο του πατέρα μου. Υπήρξε στενός, ουσιαστικός και ειλικρινής δεσμός ανάμεσά μας, που μεταφράστηκε και σε φροντίδα ως το τέλος της μακράς ζωής της. Το γεγονός ότι με υιοθέτησε, και μάλιστα μετά την ηλικία των 50 ετών για εμένα, δεν είναι τυχαίο, καθώς κι εγώ την ένιωθα σαν δεύτερη μητέρα μου. Άλλωστε, την φώναζα πάντα με το μικρό της όνομα, αλλά και με το υποκοριστικό ‘Χαρού’…