Τις νέες προκλήσεις που φέρνει η πανδημία για τις πόλεις, περιγράφει η καθηγήτρια Πολεοδομίας και Αστικού Σχεδιασμού του Τμήματος Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, διευθύντρια του μεταπτυχιακού «Αστικές Αναπλάσεις, Αστική Ανάπτυξη και Αγορά Ακινήτων» αρχιτέκτων – πολεοδόμος, PhD, UCL. και υποψήφια ευρωβουλευτής και γραμματέας του Τομέα Δημόσιων Υποδομών του ΚΙΝΑΛ κ. Άσπα Γοσποδίνη.
Πώς μπορούν να προσαρμοστούν οι πόλεις στα νέα δεδομένα που φέρνει σε πολλούς τομείς η πανδημία; Τι πρέπει να αλλάξει, αλλά και πόσο εύκολο είναι αυτό; Η κ. Γοσπονδίνη παρουσιάζει ενδιαφέρουσες προτάσεις για το παρόν, αλλά και το μέλλον των πόλεων.
Η ίδια επισημαίνει πως «ήδη βρισκόμαστε σχεδόν στο δεύτερο κύμα της πανδημίας του COVID ’19. Στο πρώτο κύμα της πανδημίας, και στο lockdown των πόλεων διεθνώς, φάνηκαν τα χωρικά μειονεκτήματα, αλλά και τα πλεονεκτήματα, των πόλεων στην αντιμετώπιση της κρίσης. Ειδικότερα, η υποχρεωτική μετάβαση σε καθεστώς τηλεργασίας από το σπίτι και οι περιορισμοί στις μετακινήσεις των κατοίκων, οδήγησαν σχεδόν στην ερήμωση των δρόμων των πόλεων από αυτοκίνητα. Ωστόσο, αφενός οι δρόμοι δεν διεκδικήθηκαν ως δημόσιος χώρος από τους πεζούς, περιπατητές, ή/και αθλούμενους, διότι η μορφή τους είναι σχεδιασμένη για αυτοκίνητα. Και αφετέρου, καταδείχτηκε αναμφισβήτητα ότι οι πεζόδρομοι και οι κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου και αναψυχής (πλατείες, πάρκα, κλπ.) είναι σε πολλές ελληνικές πόλεις ανεπαρκείς σε αριθμό και μέγεθος, ενώ οι περισσότεροι δεν είναι ελκυστικοί λόγω εικόνας ή/και λειτουργικότητας. Για αυτό τον λόγο, στην περίοδο του lockdown, οι πολίτες επέλεγαν να κάνουν τον περίπατό τους στους λίγους ελκυστικούς δημόσιους χώρους των πόλεων, και συχνά συνωστίζονταν στους ίδιους χώρους όπως για παράδειγμα, στο παραλιακό πάρκο στο Φάληρο Αττικής, στην παραλία της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, του Βόλου, των Χανίων, αλλά και στις όχθες του Σηκουάνα στο Παρίσι».
Αστικές αναπλάσεις και η δημιουργία «πράσινων» και «μπλε» υποδομών
Και συμπληρώνει πως «επομένως, για έναν παραπάνω λόγο σήμερα, στην εποχή της πανδημίας, για να αποφύγουμε τον συνωστισμό των κατοίκων και την εξάπλωση του ιού, πρέπει να αναπλάσουμε τις πόλεις μας στην κατεύθυνση δημιουργίας εκτεταμένων και ελκυστικών δικτύων «πράσινων» και «μπλε» υποδομών – δηλ. ενός συνεχούς χωρικού πλέγματος «πράσινων» διαδρομών σε συνδυασμό με υδάτινες επιφάνειες το οποίο θα διατρέχει τον αστικό ιστό. Είδαμε ότι οι πολίτες ελκύονται από τη σχέση πόλης και νερού. Πρέπει λοιπόν, στο δίκτυο «πράσινων» υποδομών να ενσωματώσουμε παραθαλάσσιες διαδρομές, παρόχθιες διαδρομές ποταμών και χειμάρρων, αλλά και να διαμορφώσουμε τεχνητά κανάλια, σιντριβάνια κ.λπ., μέσα στους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου (πάρκα, πλατείες ,πεζοδρόμους). Και αυτού του είδους οι αστικές αναπλάσεις πρέπει να σχεδιασθούν και να υλοποιηθούν όχι μόνον στα κέντρα των πόλεων, αλλά και στην περιφέρεια των πόλεων – στις γειτονιές. Διότι η σχέση μεταξύ κέντρου και περιφέρειας των πόλεων θα επηρεασθεί σημαντικά από την κρίση της πανδημίας και κυρίως λόγω του νέου φαινομένου της τηλεργασίας.
Οι χωρικές επιπτώσεις της τηλεργασίας στις πόλεις
Η κ. Γοσποδίνη επισημαίνει πως «πριν από τα lockdown, η τηλεργασία δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Σύμφωνα με στοιχεία του Eurofound, μόλις το 11% των Γερμανών και το 8% των Ιταλών εργάστηκαν «περιστασιακά» εξ αποστάσεως τα τελευταία πέντε χρόνια. Σήμερα πολλές μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας ήδη δηλώνουν απρόθυμες να επιστρέψουν οι εργαζόμενοι στα γραφεία τους για οικονομικούς λόγους. Μετά την ικανοποιητική απόδοση της τηλεργασίας των στελεχών και υπαλλήλων τους στη διάρκεια του lockdown, προωθούν πλέον την τηλεργασία σε μόνιμη βάση, βεβαίως με μειώσεις μισθολογικού κόστους. Μεταξύ των μεγάλων εταιρειών που πήραν ήδη μια τέτοια απόφαση είναι διεθνείς γίγαντες με διαδικτυακές υπηρεσίες, όπως το Facebook, Twitter, Google, Universal Music κ.ά. Εάν το μοντέλο της τηλεργασίας υιοθετηθεί και από εταιρείες άλλων κλάδων στον τριτογενή τομέα όπως τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, εμπορικές εταιρείες με πωλήσεις προϊόντων και υπηρεσιών μέσω διαδικτύου, οι πόλεις μας σταδιακά θα αλλάξουν ριζικά τη δομή τους. Ειδικότερα:
– Αφού οι εργαζόμενοι θα δουλεύουν από το σπίτι, και δεν θα μετακινούνται καθημερινά προς τα γραφεία της εταιρείας, δεν θα υπάρχει πλέον για τις εταιρείες ο λόγος της εύκολης πρόσβασης για να είναι υποχρεωτικά εγκατεστημένες στα κέντρα των πόλεων. Μπορούν σταδιακά να μετεγκαθίστανται στην περιφέρεια της πόλης μειώνοντας κόστος ενοικίασης ή αγοράς χώρων.
– Αφού οι εργαζόμενοι θα δουλεύουν από το σπίτι, δημιουργούνται νέες ανάγκες σε χώρους εργασίας στον τύπο της μέσης κατοικίας.
– Οι παραπάνω δυο βασικές συνθήκες θα δημιουργήσουν αλυσιδωτά νέες τάσεις στον μετασχηματισμό της χωρικής δομής των πόλεων:
–Η έλλειψη αναγκαιότητας καθημερινής μετακίνησης από και προς τον χώρο εργασίας, θα απαξιώσει κάποιους από μεγάλους οδικούς άξονες που συνδέουν την περιφέρεια με τα κέντρα των πόλεων, καθώς επίσης, και τα μεγάλα πάρκιν γύρω από τα κέντρα των πόλεων.
–Η παραμονή των εργαζομένων στο σπίτι θα δημιουργήσει μεγαλύτερες ανάγκες για δημόσιους χώρους πρασίνου και αναψυχής στην περιφέρεια των πόλεων, στις γειτονιές κατοικίας.
–Θα αλλάξει η οικονομική φυσιογνωμία των κέντρων των πόλεων λόγω μετεγκατάστασης οικονομικών δραστηριοτήτων προς την περιφέρεια των πόλεων. Τα κέντρα των πόλεων θα αποκτήσουν περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα με διατήρηση κυρίως των οικονομικών κλάδων του πολιτισμού και του τουρισμού.
–Στον τομέα της αγοράς ακινήτων, θα έχουμε πτώση των τιμών κυρίως των επαγγελματικών ακινήτων και λιγότερο των κατοικιών στα κέντρα των πόλεων, ενώ θα δούμε άνοδο τιμών στην περιφέρεια των πόλεων, σε γειτνίαση με περιφερειακούς ή εθνικούς αυτοκινητόδρομους και πλεονεκτικές γειτονιές κατοικίας.
–Θα δημιουργηθούν νέα χωρικά πρότυπα για την κατοικία των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων που θα συμπεριλαμβάνουν υποχρεωτικά και χώρους εργασίας.
–Τέλος, θα δημιουργηθεί εντονότερος κοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ των κοινωνικών ομάδων των χειρωνακτικά εργαζομένων που θα εξακολουθούν να πηγαίνουν καθημερινά στον χώρο εργασίας τους, και των κοινωνικών ομάδων που θα μπορούν να εργάζονται μέσω υπολογιστή, και θα παραμένουν στο σπίτι.
Οι ανυπόστατες κατηγορίες για την εξάπλωση των ιών στις πυκνοδομημένες ελληνικές πόλεις
Η κ. Γοσποδίνη επισήμανε πως «όλες οι μεσογειακές ευρωπαϊκές πόλεις, και οι ελληνικές πόλεις, είναι πυκνοδομημένες. Όμως αυτό δεν σημαίνει υποχρεωτικά ότι αυτές οι πόλεις είναι περισσότερο ευάλωτες στην εξάπλωση των ιών. Ειδικότερα, οι ελληνικές πόλεις όπως όλες οι μεσογειακές πόλεις ορίζονται ως «συμπαγείς πόλεις» – δηλ. πόλεις που χαρακτηρίζονται από υψηλή πυκνότητα δόμησης και λιγότερους ελεύθερους χώρους (πάρκα, πλατείες, αλλά και ιδιωτικούς υπαίθριους χώρους) σε σχέση με τις βορειο-Ευρωπαϊκές και τις βορειο-Αμερικανικές «διάχυτες πόλεις» οι οποίες χαρακτηρίζονται από χαμηλότερη πυκνότητα δόμησης, μεγάλη προαστιοποίηση, διάσπαρτη δόμηση στον περιαστικό χώρο, και περισσότερους ελεύθερους χώρους. Σε γενικότερο επίπεδο, πλεονέκτημα των συμπαγών πόλεων είναι ότι αντιπροσωπεύουν ένα οικιστικό πρότυπο που ενισχύει τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη με όρους (α) ενεργειακού αποτυπώματος λόγω μειωμένων ενεργειακών αναγκών για καθημερινές μετακινήσεις, (β) περιβαλλοντικού αποτυπώματος λόγω μικρότερης ανάλωσης «πράσινων εκτάσεων» στον περιαστικό χώρο για δόμηση. Σε μια πρώτη θεώρηση, οι συμπαγείς πόλεις θα μπορούσαν εσφαλμένα να ιδωθούν ως περισσότερο ευάλωτες στην εξάπλωση των ιών λόγω της πυκνότερης δόμησης και των περιορισμένων ελεύθερων δημόσιων χώρων. Όμως η πρόσφατη εμπειρία μας από την πανδημία του COVID -19 έδειξε ότι δεν είναι μόνον ο αριθμός και ή έκταση των δημόσιων υπαίθριων χώρων, αλλά ο καθοριστικότερος παράγοντας είναι η ελκυστικότητά τους μέσω κατάλληλου σχεδιασμού. Να θυμίσω ότι στην περίοδο του lockdown υπήρξε συνωστισμός κινούμενων πεζή, περιπατητών και αθλούμενων σε συγκεκριμένους ελκυστικούς δημόσιους υπαίθριους χώρους των πόλεων, και τουναντίον, περιορισμένη χρήση άλλων μη ελκυστικών δημόσιων χώρων. Επομένως, πρέπει ο πολεοδομικός και αστικός σχεδιασμός να επικεντρώσουν τις προσπάθειες στη δημιουργία εκτεταμένων και ελκυστικών δικτύων «πράσινων» και «μπλε» υποδομών.
Η κοινωνική και ψυχολογική στήριξη της κοινωνίας σε περιόδους πανδημίας και εγκλεισμού
Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου αναφέρει πως «στην περίπτωση των μεσογειακών πόλεων και των ελληνικών πόλεων, πέραν της δημιουργίας ελκυστικών δικτύων «πράσινων» και «μπλε» υποδομών, δεν χρειάζεται να κάνουμε πολλά περισσότερα για την αντιμετώπιση των ψυχολογικών προβλημάτων των πολιτών στις περιόδους κοινωνικής αποστασιοποίησης ή/και εγκλεισμού. Διότι οι συμπαγείς πόλεις ενέχουν κοινωνικά και ψυχολογικά πλεονεκτήματα για τους κατοίκους. Προσφέρουν τη δυνατότητα συνύπαρξης σε μικρή απόσταση και άμεσης επαφής με τον γείτονα χωρίς να καταλύονται τα περιοριστικά μέτρα της κοινωνικής αποστασιοποίησης. Είναι χαρακτηριστικές οι εικόνες που είχαμε από τις Ιταλικές πόλεις: (α) Τα πάρτι της γειτονιάς και τους εγκλεισμένους κατοίκους να συμμετέχουν ο καθένας από το δικό του μπαλκόνι, και (β) τον συγχρονισμό των γειτόνων για καφέ και συζήτηση, ο καθένας από το δικό του μπαλκόνι. Αυτή η έννοια της κοινωνικής συμμετοχής στη γειτονιά, και αυτού του είδους η ψυχολογική υποστήριξη της αστικής κοινότητας σε περιόδους κρίσης, υπάρχει μόνον στις συμπαγείς μεσογειακές πόλεις, και δεν μπορεί να υπάρξει στο οικιστικό μοντέλο της «διάχυτης πόλης» στη βόρεια Ευρώπη».
Οι ευφυείς πόλεις και η μεγαλύτερη ανθεκτικότητά τους σε περιόδους πανδημίας
Σύμφωνα με την κ. Γοσποδίνη στο άμεσο μέλλον, η ανάπτυξη ευφυΐας στις πόλεις μας μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην αντιμετώπιση κρίσεων. Στην περίπτωση πανδημίας, σεισμού, τσουνάμι, πυρκαγιάς, ακραίων καιρικών φαινομένων, κ.α., η ανάπτυξη ευφυών πόλεων, δηλ. η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στις υπηρεσίες του κράτους και της τοπικής αυτοδιοίκησης με στόχο (α) την ενημέρωση των πολιτών, (β) την επικοινωνία των πολιτών με τις αρχές για τις άμεσες ανάγκες τους, (γ) τον συντονισμό των επιμέρους δράσεων μεταξύ φορέων διακυβέρνησης, ενισχύουν την αστική ανθεκτικότητα έναντι των έκτακτων αναγκών.
Να θυμίσω τα περίφημα SMS που στέλναμε στον αριθμό 13033 για να μας επιτραπεί η μετακίνηση κατά την περίοδο του lockdown. Η απάντηση ερχόταν στο κινητό μας σε λίγα δευτερόλεπτα. Αυτή η διαδικασία ήταν απλή, και αντιπροσώπευε πολύτιμη διάσταση της ευφυούς πόλης. Σκεφτείτε πόσο δύσκολα θα ήταν τα πράγματα αλλιώς, εάν ζητούσαμε με άλλο τρόπο (π.χ. φυσική παρουσία, συμπλήρωση υπεύθυνης δήλωσης;) να μας εγκριθεί από τις αρχές της Πολιτικής Προστασίας, η καθημερινή μετακίνησή μας στη διάρκεια του lockdown! Ωστόσο, μπορούν να γίνουν πολλά περισσότερα στην κατεύθυνση ανάπτυξης ευφυών πόλεων. Ενδεικτικά, στη βάση της εμπειρίας μας από την πανδημία, μπορώ να αναφέρω τα εξής:
– Η πανδημία μάς οδήγησε αναγκαστικά σε μοντέλα ηλεκτρονικής εκπαίδευσης από απόσταση (χωρίς φυσική παρουσία) σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Μέσω του διαδικτύου, αναπτύχθηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα ειδικές ηλεκτρονικές πλατφόρμες παρακολούθησης μαθημάτων με διαδραστικό τρόπο μεταξύ καθηγητή και φοιτητή/μαθητή. Αυτή ήταν μια άλλη πολύτιμη διάσταση της ευφυούς πόλης. Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να υλοποιηθεί και έξω από το πλαίσιο της πανδημίας. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε σε μόνιμη βάση να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικές πλατφόρμες, ειδικά σχεδιασμένες από μηχανικούς πληροφορικής, ώστε να παρέχει υπηρεσίες επαγγελματικής κατάρτισης και προγράμματα δια βίου μάθησης στους πολίτες, ιδιαίτερα σε όσους είναι μακροχρόνια άνεργοι ώστε να μειώσει την «ευαλωτότητα» της κοινωνίας, και να ενισχύσει την ανθεκτικότητα της πόλης σε περιόδους οικονομικής κρίσης.
– Η πανδημία και το lockdown οδήγησαν αναγκαστικά στην αύξηση του ηλεκτρονικού εμπορίου μέσω διαδικτύου. Μεγάλος αριθμός εμπορικών επιχειρήσεων, αλλά και άλλων κλάδων επιχειρήσεων, επιβίωσαν οικονομικά μέσα στην κρίση με την πώληση προϊόντων και υπηρεσιών μέσω διαδικτύου. Αυτή ήταν ακόμη μία διάσταση της ευφυούς πόλης που ενίσχυσε την οικονομική ανθεκτικότητα των πόλεων. Η χρήση του διαδικτύου για εμπορικούς και γενικότερα οικονομικούς σκοπούς θα μπορούσε να ενθαρρυνθεί από τις διαδικτυακές υποδομές των φορέων της πόλης.
– Η τοπική αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να δημιουργήσει ειδικές ηλεκτρονικές πλατφόρμες, ώστε να παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων για την πόλης τους και την τοπική κοινωνία. Μέσω ενός κωδικού, του «κωδικού του πολίτη» του Δήμου, να μπορούν να συμμετέχουν στη διαβούλευση για τις αποφάσεις του Δήμου, να εκφράσουν τη γνώμη τους για τον σχεδιασμό της πόλης τους, της γειτονιάς τους, για έργα ανάπλασης στην περιοχή τους, για νέες υποδομές, κ.λπ., και έτσι να ενισχυθεί η συμμετοχική δημοκρατία στην Τοπική Αυτοδιοίκηση.
Με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και της πληροφορικής, οι αρχές της Τοπικής Αυτοδιοίκησης μπορούν να εφαρμόσουν ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης των πόλεων – περισσότερο συμμετοχικής διακυβέρνησης, περισσότερο δημοκρατικής διακυβέρνησης, με ενεργούς πολίτες, ενισχύοντας τόσο την ευφυή διαβίωση των κατοίκων, όσο και την ανθεκτικότητα των πόλεων.