Ο Όσιος Εφραίμ ο Σύρος και η Ιερά Ψαλμωδία – Η συμβολή του στη διαμόρφωση της Ορθόδοξης Ψαλτικής Τέχνης

Του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητή της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών

Ο Εφραίμ γεννήθηκε στη Νίσιβη της Μεσοποταμίας περί το 306 μ.Χ. και εκοιμήθη το 373, κατ’ άλλους το 379. Από την τεράστια δράση του ως εκκλησιαστικού ανδρός, σήμερα θα αναφερθούμε μόνο στη σχέση του με την ποίηση, στον αντιαιρετικό του αγώνα και στην ευαισθησία του για την οργάνωση της θείας Λατρείας της εποχής του, διότι και τα τρία αυτά τα συνύφανε με την Ψαλμωδία.

Ποιητής και υμνωδός: Το πλουσιώτατο υμνογραφικό έργο του Εφραίμ απέβλεπε στην κάλυψη των λατρευτικών αναγκών του ποιμνίου του, μάλιστα, ο Όσιος ανήκει στη χορεία των «Υμνωδών» ή «Μελωδών» της Εκκλησίας μας, διότι ο ίδιος ήταν ποιητής και του κειμένου και της μελωδίας των ύμνων του. Τα δογματικά του συγγράμματα, γνωστά ως «Υ-μνωδίες», τα συνέταξε σε στίχους και έχουν πανηγυρικό χαρακτήρα, μελοποιημένα δε από τον ίδιο, τα προσέφερε για χρήση στις λατρευτικές συνάξεις των πιστών τής Συρίας.
Αντιαιρετικός υμνογράφος: Μεγάλη ήταν η αγωνία του Πατρός για τη διατύπωση και διαφύλαξη του ορθού δόγματος. Με πόνο σημείωσε κάπου: «Βρήκα ένα βιβλίο του Βαρδησάνου (1) και ταράχθηκα…, γιατί… εμόλυνε την ακοή μου και την καρδιά μου με τη δυσωδία των βλασφημιών του». Έτσι, συνέγραψε πύρινους αντιαιρετικούς λόγους, διά των οποίων «τους τε πολυσχιδείς των Ελλήνων διήλεγξε πλάνους και πάσης αιρετικής κακοτεχνίας εγύμνωσε την ασθένειαν» (2). Δεν αρκέστηκε, όμως, μόνο σ’ αυτό. Ο ιστορικός Σωζόμενος (3) μας πληροφορεί (σε ελεύθερη απόδοση), ότι ο Βαρδησάνης έφτιαξε δική του αίρεση και ότι ο γιος του Αρμόνιος έντυσε με ελληνικά μουσικά μέτρα και Νόμους (= μουσικούς Τρόπους) τους αιρετικούς συριακούς ύμνους του πατέρα του και τους έδωσε στους Χορούς (= χορωδίες) των αιρετικών. Όταν ο Εφραίμ είδε τους Σύρους να παρασύρονται και να εθίζονται από την ομορφιά των αιρετικών λόγων και από τον ρυθμό της μελωδίας τους, μελέτησε και κατανόησε τα μουσικά μέτρα του Αρμονίου και προσάρμοσε στα μέλη εκείνου καινούριους στίχους, που να συνάδουν με τα ορθά εκκλησιαστικά δόγματα, και διά των οποίων εξυμνούσε ή εγκωμίαζε τους αγίους της Εκκλησίας. Έκτοτε, οι Σύροι έψαλλαν τις Ωδές του Εφραίμ κατά τις μελωδίες του Αρμονίου. Όμορφα το διατυπώνει αυτό και ο Θεοδώρητος Κύρου: «Επειδή Αρμόνιος ο Βαρδησάνου ωδάς τινας συνετεθείκει πάλαι και τη του μέλους ηδονή την ασέβειαν κεράσας κατεκήλει τους ακούοντας και προς όλεθρον ήγρευε, την αρμονίαν του μέλους εκείθεν λαβών (ενν. ο Εφραίμ) ανέμιξε την ευσέβειαν και προ-σενήνοχε τοις ακούουσιν ήδιστον ομού και ονησιφόρον φάρμακον. […] Ταύτα και νυν τα άσματα φαιδροτέρας των νικηφόρων μαρτύρων (= των Αγίων) τας πανηγύρεις ποιεί» (4) [Έχουμε εδώ και μια πολύτιμη μαρτυρία για τον τρόπο διείσδυσης της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής στη Συρία].

Ψάλτης και Χοράρχης στη θεία Λατρεία: Για την επιτυχία του παραπάνω εγχειρήματός του, ο Εφραίμ κατάρτισε Χορούς (χορωδίες) από ευσεβείς κοπέλες, τις οποίες δίδαξε να ψάλλουν τα Άσματα και τις Ωδές του. Τους Χορούς αυτούς διηύθυνε ο ίδιος κατά τις λατρευτικές συνάξεις των Ορθοδόξων.
Ο μέγας αυτός Πατήρ της Εκκλησίας μας, αγάπησε τόσο τον Άγιο Τριαδικό Θεό και τον Θεάνθρωπο Ιησού Χριστό, ώστε όλο του τον βίο αφιέρωσε στην ανύμνηση και τη δοξολογία αυτών. Για τον εαυτό του δεν κράτησε τίποτε. Στο Συναξάρι της εορτής του σήμερα διαβάσαμε: «Την ώραν, κατά την οποίαν έμελλε να τελευτήση, προσέταξε με αφορισμόν, να μη του ψάλη κανείς τροπάρια, μήτε να του κάνουν εγκώμιον…».

(1) Βαρδαισάνης (Βαρ Δαισάν). Σύρος αιρεσιάρχης με γνωστικιστικές και συγκρητιστικές διδασκαλίες, τις οποίες καταπολέμησε ο Εφραίμ. Ο γιος του Αρμόνιος διδάχθηκε την Αρχαία Ελληνική Μουσική στην Αθήνα και με αυτή μελοποιούσε τους αιρετικούς ύμνους του πατέρα του.
(2) Θεοδώρητος Κύρου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Δ. 270 (P.G. 82).
(3) Σωζόμενος Σχολαστικός, Λόγος προς τον αυτοκράτορα Θεοδόσιον…, Γ. 16.5-7 (P.G. 67).
(4) Θεοδωρήτου, ό.π., Δ. 270 (P.G. 82).