Ο «λαός» στο διαδίκτυο: Homo interneticus σε καιρό πανδημίας

Του Αλέξανδρου Καπανιάρη*

Όλοι οι άνθρωποι στις μέρες της πανδημίας ζούμε και επιβιώνουμε μέσα στο διαδίκτυο. Έτσι εργαζόμαστε, επικοινωνούμε, εκφραζόμαστε, ψυχαγωγούμαστε, φλερτάρουμε, ψωνίζουμε και διαμαρτυρόμαστε μέσω διαδικτύου. Τον περισσότερο χρόνο τον ξοδεύουμε μέσα στο διαδίκτυο, αρκετές φορές από διαφορετικές συσκευές (υπολογιστής, ταμπλέτα, κινητό τηλέφωνο) και σε διαφορετικά σημεία του σπιτιού μας. Μέσω των φορητών συσκευών, ο κόσμος του διαδικτύου εισέρχεται ακόμα και σε πιο προσωπικούς χώρους (κρεβατοκάμαρα, υπνοδωμάτια, τουαλέτα), σε διαφορετικές ώρες και στιγμές. Επίσης όλα τα μέλη της οικογένειας κατέχουν μια φορητή ή σταθερή ψηφιακή συσκευή με πρόσβαση στο διαδίκτυο. Από τα πολύ μικρά μέλη μιας οικογένειας (νήπια) έως και τους φοιτητές/τριες, όλοι και όλες είναι παρόντες στο διαδίκτυο. Ο πολιτισμός μας εξελίσσεται σε έναν πολιτισμό του router και αυτός δεν είναι άλλος από τον πολιτισμό που αναπτύσσεται από τους ψηφιακούς κατοίκους του διαδικτύου.
Πώς διαμορφώνουμε καθημερινά τον πολιτισμό του διαδικτύου; Ποιος είναι ο «λαός» στο διαδίκτυο και πώς συμπεριφέρεται; Μήπως ζούμε μια δεύτερη ζωή στο διαδίκτυο; Ποια είναι τα νέα χαρακτηριστικά του «homo interneticus»; Πώς δημιουργούνται και πώς λειτουργούν στο διαδίκτυο οι φήμες, τα αστεία, οι υποθέσεις και οι αστικοί μύθοι; Πώς φλερτάρουν και πώς ερωτεύονται οι άνθρωποι μέσα στο διαδίκτυο; Δημιουργούνται νέες μορφές τέχνης μέσα στο διαδίκτυο; Μήπως οι καταναλωτικές συνήθειες και προτιμήσεις διαμορφώνονται μέσα στο διαδίκτυο και όχι στον πραγματικό χώρο; Ποια είναι γενικότερα η έννοια του χώρου στο διαδίκτυο; Πώς δημιουργείται μια προσωπικότητα μέσα από το διαδίκτυο; Πώς διαμορφώνονται μέσα στο διαδίκτυο οι σχέσεις των ανθρώπων; Υπάρχει ευθύνη μέσα από το διαδίκτυο όταν εκφράζουμε άποψη για ανθρώπους που δεν έχουμε μπροστά μας;
Αυτά και άλλα πολλά, είναι τα ερωτήματα που γεννούνται όταν οι άνθρωποι προοδευτικά ταυτίζονται με το διαδίκτυο και πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία ξοδεύεται τόσος πολύς χρόνος από ανθρώπους, όλων των ηλικιών σε εφαρμογές του διαδικτύου.

Σήμερα οι ερευνητές των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών (κοινωνική λαογραφία, εθνογραφία, ανθρωπολογία, πληροφορική) έχουν να ερευνήσουν έναν νέο πολιτισμό που διαμορφώνεται καθημερινά, όπου οι άνθρωποι αναπτύσσουν σύνθετη γραφή (Greeklish, e-motion), διαδικτυακά μιμίδια (internet memes), κινούμενες εικόνες μηνυμάτων (message internet gif), εικόνες με μηνύματα (message image) και ιδεογράμματα (emoticons / emojis) σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης (like, dislike, love, haha, wow, sad, angry). Με όλους τους παραπάνω τρόπους, οι άνθρωποι εκφράζουν τα συναισθήματά τους, επιβραβεύουν ή όχι, καταγράφουν τις απόψεις τους, διατυπώνουν την κριτική τους, δηλώνουν τη δυσαρέσκειά τους.
Στον πολιτισμό τού internet η σύνθετη γραφή (Greeklish, e-motion), μπορεί να είναι η βασική γραφή κάποιων χρηστών ή η παράλληλη γραφή. Δεν είναι τυχαίο ότι μερικοί διακομιστές υπηρεσιών Διαδικτύου στην Ελλάδα χρησιμοποιούν και ελληνικά και greeklish στα e-mail τους (π.χ. ανακοινώσεις που στέλνονται στους χρήστες είναι γραμμένες σε ελληνικά, αγγλικά και greeklish).

Μια άλλη μορφή γλώσσας που υιοθετείται και αναπτύσσεται καθημερινά στο διαδίκτυο είναι τα διαδικτυακά μιμίδια (internet memes). Ένα διαδικτυακό μιμίδιο είναι ουσιαστικά η ανάρτηση ενός αρχείου ή κάποιου υπερσυνδέσμου από ένα άτομο σε άλλα, με τη χρήση των μέσων του Διαδικτύου (email, blogs, χώρους κοινωνικής δικτύωσης, instant messaging, κ.ά.). Το περιεχόμενο των διαδικτυακών μιμιδίων είναι τις περισσότερες φορές χιουμοριστικό. Έτσι μέσα στο διαδίκτυο αναπαράγονται διαδικτυακά μιμίδια ως αστεία ή πειράγματα ή διάδοση φημών ή χιούμορ. Τα ψηφιακά μιμίδια έχουν υποστεί κάποια επεξεργασία, μπορεί να είναι σε μορφή ιστοσελίδας, κάποιο βίντεο ή animation, ή μία ανορθόδοξη ειδησεογραφική ιστορία κ.τ.λ. Ένα βασικό χαρακτηριστικό των διαδικτυακών μιμιδίων είναι ότι είναι ένα εσωτερικό αστείο, το οποίο γνωρίζει ένας μεγάλος αριθμός χρηστών του διαδικτύου (κοινότητα). Επιπρόσθετα τα ψηφιακά μιμίδια μπορούν να παραμείνουν τα ίδια και απλά να αναπαράγονται ή εξελίσσονται στο πέρασμα του χρόνου, μέσω του σχολιασμού, τις μιμήσεις και τις παρωδίες του αυθεντικού.

Στον νέο πολιτισμό του διαδικτύου οι άνθρωποι εύχονται, επιβραβεύουν, κατακρίνουν, αστειεύονται όχι πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά μέσω των κινούμενων εικόνων μηνυμάτων (message internet gif), αποποιούμενοι την ευθύνη του άμεσου λόγου ή της αλληλογραφίας. Ταχύτατα εύχονται σε οποιοδήποτε χρόνο και όπου και αν βρίσκονται. Οι εικόνες μηνυμάτων είναι αρχεία εικόνων του πρότυπο gif (Graphics Interchange Format), ένα κοινό μοτίβο για εικόνες δηλαδή που συχνά βλέπουμε στις σελίδες του web και είναι αρχεία GIF.
Το ίδιο συμβαίνει και με τα ιδεογράμματα (emoticons / emojis) στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (like, dislike, love, haha, wow, sad, angry) όπου εκφράζουμε την αγάπη μας, τη δυσαρέσκειά μας, τα αστεία, την έκπληξη, τη λύπη και τον θυμό μας στους εικονικούς φίλους μας. Όλα τα παραπάνω συναισθήματα απλά γίνονται με ένα κλικ, ανέξοδα με μεγάλη ταχύτητα και χωρίς κόπο. Ωστόσο πόσο αληθινά είναι και κατά πόσο αντικατοπτρίζουν αληθινά συναισθήματα.
Σ’ αυτό τον νέο πολιτισμό του διαδικτύου υπάρχουν αντιθετικές δυνάμεις ανάμεσα στις οποίες κινείται και η αποκάλυψη της ουσίας. Έτσι οι έννοιες: «παρόν-παρελθόν, ταυτότητα-ετερότητα, τυπικότητα-αυθορμησία, κανόνας-εξαίρεση, ανωνυμία-επωνυμία, τοπικό-παγκόσμιο, προσωπικό-συλλογικό, λαϊκό-επίσημο, σταθερό-μεταβλητό, πραγματικό-εικονικό, ασύνειδο-συνειδητό, πρωτόγονο-πολιτισμένο, γενικό-μερικό, περιορισμένο-απεριόριστο» πρέπει να ξανά συζητηθούν και να επαναπροσδιοριστεί ο «λαός» του διαδικτύου.
Ο διαδικτυακός άνθρωπος (homo interneticus) φαίνεται ότι ζει μια δεύτερη ζωή, παράλληλη με την πρώτη. Η εικονική πραγματικότητα (virtual reality) ήδη είναι στη ζωή μας, το ίδιο και η επαυξημένη πραγματικότητα (augmented reality). Η εικονική πραγματικότητα ως η προσομοίωση ενός πραγματικού ή φανταστικού περιβάλλοντος από έναν υπολογιστή έχει μεταφερθεί στη ζωή μας μέσα από αρκετές εφαρμογές, μεταξύ άλλων, στην εκπαίδευση, την ιατρική, την ψυχαγωγία (βιντεοπαιχνίδια, θεματικά πάρκα) και το διαδίκτυο (με τον κυβερνοχώρο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης). Αντίστοιχα η επαυξημένη πραγματικότητα είναι η σε πραγματικό χρόνο άμεση ή έμμεση θέαση ενός φυσικού, πραγματικού περιβάλλοντος, του οποίου τα στοιχεία επαυξάνονται από στοιχεία αναπαραγόμενα από συσκευές υπολογιστών, όπως ήχος, βίντεο, γραφικά ή δεδομένα τοποθεσίας.
Η πανδημία του covid-19 μετά τον εγκλεισμό εκατομμυρίων ανθρώπων στο σπίτι έχει ενεργοποιήσει μια τεράστια βιομηχανία υλικού και λογισμικού που έχουν επιστρατεύσει χιλιάδες εταιρείες ενημέρωσης, ψυχαγωγίας, εκπαίδευσης και τηλε-εργασίας. Οι δεκάδες ώρες ενασχόλησης με το διαδίκτυο δημιουργούν ένα νέο πολιτισμικό αποτύπωμα στο διαδίκτυο, δημιουργώντας αντίστοιχα έναν μεγάλο όγκο δεδομένων, νέες συμπεριφορές, καινούργια γλώσσα και κυρίως επαναπροσδιορισμό της συμπεριφοράς των ανθρώπων σε μια μεγάλη γκάμα ηλικιών.

Ο πολιτισμός του διαδικτύου δημιουργείται ταχύτατα μέσω της βίαιης ώθησης που δέχθηκε από την πανδημία. Έτσι ο «λαός» του διαδικτύου δεν έχει ακόμα καταγραφεί, αναλυθεί, προσδιοριστεί και μελετηθεί από τους επιστήμονες. Το στοίχημα αν αυτός ο πολιτισμός θα έχει στοιχεία εκδημοκρατισμού, αλλά και ισότιμης πρόσβασης στο διαδίκτυο; Τέλος μένει να απαντηθεί το ερώτημα αν ο ψηφιακός πολιτισμός θα δημιουργήσει μια κοινωνία γνώσης και καινοτομίας προς όφελος του ανθρώπου ή απλά ψηφιακούς καταναλωτές;

*Ο Αλέξανδρος Γ. Καπανιάρης είναι διδάκτωρ Ψηφιακής Λαογραφίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ. και συντονιστής Εκπαιδευτικού Έργου Πληροφορικής Θεσσαλίας.