Ο Κύκλος της Βιέννης: Στον ιστό του ολοκληρωτισμού ή σ’ αντίμαχες ιδέες παραδομένοι

Του Παναγιώτη Σωτηρόπουλου,
Ευρωπαϊκό Σχολείο Βρυξελλών ΙΙΙ

Στη Βιέννη, μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μερικά από τα πιο φωτεινά μυαλά αυτής της γενιάς, συγκεντρώθηκαν για να επανεξετάσουν με ριζικό τρόπο τις αληθείς ή ψευδείς ιδέες που υποστήριζαν τα μαθηματικά, η φυσική και η φιλοσοφία από την αρχαιότητα. Εμπνευσμένοι από τη θεωρία της σχετικότητας του Albert Einstein και την αναζήτηση του Bertrand Russell για τα θεμέλια των μαθηματικών, η ομάδα των νέων διανοουμένων προσπάθησε να αναπτύξει και να διαδώσει μια θεμελιωτική άποψη που βασίζεται εξ ολοκλήρου στην επιστήμη. Τα ιδρυτικά μέλη – ο φιλόσοφος Moritz Schlick, ο οικονομολόγος Otto Neurath και ο μαθηματικός Hans Hahn – ξεκίνησαν να θεμελιώσουν μια καθαρά επιστημονική φιλοσοφία, απαλλαγμένη από ασαφή ορολογία και νεφελώδη μεταφυσική. Σύντομα συνοδεύτηκαν στις ερευνητικές τους αναζητήσεις από σημαίνουσες μορφές όπως ο μάλλον εκκεντρικός και μοναχικός λογικός Kurt Gödel που στα 23 με τη διδακτορική του διατριβή άνοιξε νέους δρόμους στη μεταμαθηματική έρευνα και ο Rudolf Carnap. Στις παρυφές του κύκλου ήταν, άλλοτε σε ομόλογη πορεία κι άλλοτε σε αντιπαράθεση, οι Ludwig Wittgenstein και Karl Popper. Η ομάδα οργάνωσε στο κτίριο του Σεμιναρίου Μαθηματικών του πανεπιστημίου της Βιέννης τακτικές συναντήσεις από το 1924 έως το 1936. Η καρποφόρα αλληλεπίδραση και ο παραγωγικός οίστρος επιστημόνων από διαφορετικά θεματικά πεδία επέδρασαν καταλυτικά στην επιστήμη, προκαλώντας δημιουργικούς κυματισμούς μέσω της φυσικής, των μαθηματικών, της φιλοσοφίας, των οικονομικών, ακόμη και της τέχνης και της λογοτεχνίας. Όμως, η ενδοπολεμική Ευρώπη θα σαρώσει στα ταραγμένα ρεύματά της, σύροντας τα παθιασμένα μέλη του Κύκλου σε δολοφονίες και αυτοκτονίες, ερωτικές υποθέσεις και ψυχικές διαταραχές, πολιτικές διώξεις και διαρροής εγκεφάλων. Όπως σωστά ειπώθηκε αυτή η εποχή δεν ήταν πρόσφορη για έναν νέο Διαφωτισμό. Στην παράνοια του ολοκληρωτισμού που επικρατούσε στην Ευρώπη ο Κύκλος, που υποτιμήθηκε ως καταφύγιο Εβραίων διανοουμένων, πολιτικών ριζοσπαστών και εκκεντρικών καθηγητών, έπρεπε να εγκαταλείψει αναγκαστικά μια ήπειρο που ζούσε στον ζόφο του φασισμού και στα μαύρα σύννεφα του πολέμου. Σε πείσμα των εμποδίων, των απειλών και των διώξεων, η επιστημονική αποστολή της ομάδας υπέμεινε, οδηγώντας την ανάπτυξη της σύγχρονης επιστημονικής μεθόδου.

Στο πρόσφατο βιβλίο του David Edmond με τίτλο «The Murder of Professor Schlick: The Rise and Fall of the Vienna Circle» (Princeton 2020)(Ο φόνος του καθηγητή Schlick: Άνοδος και πτώση του Κύκλου της Βιέννης) περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο το επιστημολογικό και ιδεολογικό περικείμενο της ομάδας των επιστημόνων και φιλοσόφων γνωστής ως «Κύκλος της Βιέννης». Με αφορμή ένα τραγικό περιστατικό εξυφαίνεται μια γοητευτική αφήγηση που στο σκηνικό της οικονομικής κρίσης του μεσοπολέμου επιφέρει την άνοδο των ολοκληρωτικών ιδεών και την αναρρίχηση των Χίτλερ, Μουσολίνι και Φράνκο στην εξουσία.

Στο μανιφέστο του Κύκλου της Βιέννης που συντάχθηκε το 1929, αναφέρθηκαν οι θεμελιώδεις αρχές του λογικού εμπειρισμού ή του νεοθετικισμού όπως συμβατικά αποκλήθηκε ο Κύκλος: Πρώτον, «υπάρχει γνώση μόνο από την εμπειρία, η οποία βασίζεται σε αυτό που είναι άμεσο δεδομένο των αισθήσεων. Αυτό θέτει τα όρια για το περιεχόμενο της νόμιμης επιστήμης». Δεύτερον, «η επιστημονική παγκόσμια σύλληψη χαρακτηρίζεται από την εφαρμογή μιας συγκεκριμένης μεθόδου, δηλαδή της λογικής ανάλυσης». Για ένα διάστημα, ο Κύκλος ήταν το κυρίαρχο κίνημα στη φιλοσοφία. Ωστόσο, ήδη λίγο πριν το ξέσπασμα του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κύκλος αρχίζει να διαλύεται καθώς όλα σχεδόν τα μέλη του εξαναγκάζονται να καταφύγουν σε άλλες χώρες, κυρίως στις ΗΠΑ. Ο Edmonds στο βιβλίο του αποκαλύπτει γιατί οι Αυστρο-φασίστες και οι Ναζί είδαν τη φιλοσοφία τους ως απειλή. Στο μανιφέστο τους, μια προσπάθεια συγκερασμού των απόψεων και ανάδειξης των ενοποιητικών στοιχείων, το διαφωτιστικό πρόταγμα της κίνησης δεν περιορίζεται στο πεδίο της επιστημονικής μεθόδου αλλά φιλοδοξεί να αποτελέσει το αγγελτήριο για μια κοινωνική αλλαγή με εμβέλεια παγκόσμια:

«Οι προσπάθειες για μια νέα οργάνωση των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων, προς την ενοποίηση της ανθρωπότητας, προς μια μεταρρύθμιση του σχολείου και της εκπαίδευσης, όλα δείχνουν έναν εσωτερικό δεσμό με την επιστημονική παγκόσμια σύλληψη. Φαίνεται ότι αυτές οι προσπάθειες χαιρετίζονται και αντιμετωπίζονται με συμπάθεια από τα μέλη του Κύκλου, μερικά από τα οποία πράγματι τα προωθούν».

Παρά τη λιτή, περισσότερο υπαινικτική αναφορά των ευεργετικών συνεπειών από την εφαρμογή του μεθοδολογικού προγράμματος των νεοθετικιστών κανείς, εκτός του Otto Neurath εκ των συντακτών του μανιφέστου που ήταν αφοσιωμένος αριστερός και είχε συμμετάσχει στην αποτυχημένη επανάσταση στο Μόναχο το 1919, δεν ήθελε να εμπλακεί σε πολιτικές συζητήσεις στο περικείμενο της εποχής. Όπως επισημαίνει ο Edmond η «Κόκκινη Βιέννη», όπως ήταν το προσωνύμιό της, είχε μια σοσιαλιστική κυβέρνηση, μια κοσμοπολίτικη κουλτούρα, και έναν σημαντικό εβραϊκό πληθυσμό. Και οι τρεις πτυχές την έκαναν απολύτως μισητή από την υπόλοιπη χώρα, η οποία ήταν αγροτική, συντηρητική, και καθολική. Η Αυστρία έφτασε στο χείλος του εμφυλίου πολέμου τη δεκαετία του ’20, και το 1933 κατέληξε σε μια φασιστική δικτατορία υπό την κυριαρχία του Μετώπου της Πατρίδας. Υπό αυτές τις συνθήκες, ο Κύκλος της Βιέννης είχε πολλά να χάσει από το να ταυτιστεί δημοσίως με την αριστερά. Παρά τον συνεχή αστυνομικό κλοιό και τον εξαναγκασμό να δηλωθεί ο απολίτικος χαρακτήρας της κίνησης οι απειλές, οι απολύσεις και οι διώξεις δεν σταμάτησαν. Πολλοί κατέληξαν στην Αμερική, όπου βοήθησαν στη διαμόρφωση της επόμενης γενιάς ακαδημαϊκών φιλοσόφων. Ο Herbert Feigl πήγε στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα το 1931, ο Rudolf Carnap προσελήφθη από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο το 1936. Ο Kurt Gödel, διάσημος για το «θεώρημα της μη πληρότητας», δεν αντιλήφθηκε τον επερχόμενο κίνδυνο παρά με την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αφού δέχτηκε μια προσφορά εργασίας από το περίφημο Institute for Advanced Study, του Princeton, τον Ιανουάριο του 1940, αναγκάστηκε να ακολουθήσει το μακρύ δρόμο, διασχίζοντας ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση, τον Ειρηνικό Ωκεανό και τις Ηνωμένες Πολιτείες για να φτάσει στο New Jersey. Τα μαύρα σύννεφα του ναζισμού και του φασισμού σκίαζαν την Ευρώπη. Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ στη Γερμανία, το 1933, ο φιλόσοφος Heidegger διορίστηκε πρύτανης του Πανεπιστημίου του Freiburg και ανέλαβε την ευθύνη να προσαρμόσει τη φιλοσοφία στις θέσεις του Ναζισμού, στον αντίποδα ακριβώς του Κύκλου της Βιέννης.

Το δράμα για όσα ακολούθησαν είχε αρχίσει να προδιαγράφεται λίγα χρόνια πριν. Στις 22 Ιουνίου 1936, ο φιλόσοφος Moritz Schlick στον δρόμο για το Πανεπιστήμιο της Βιέννης, δολοφονήθηκε από τον πρώην φοιτητή του Johann Nelböck,. Μερικές αυστριακές εφημερίδες υπερασπίστηκαν τον παρανοϊκό δολοφόνο, ενώ ο δράστης υποστήριξε στο δικαστήριο που τον απάλλαξε ως παράφρονα, ότι ο πρώην καθηγητής του είχε προωθήσει μια ύπουλη εβραϊκή φιλοσοφία. Ουσιαστικά με το έγκλημα αυτό αρχίζει η πτώση του Κύκλου της Βιέννης ενός φιλοσοφικού κινήματος που προσπάθησε να καταργήσει τη μεταφυσική και την ψευδοεπιστήμη σε μια πόλη που σκιάστηκε από τον φασισμό, τον αντισημιτισμό και τον παραλογισμό των ολοκληρωτικών ιδεών.