Ο αεροπορικός πόλεμος που έπληξε τις ελληνικές πόλεις, μεταξύ αυτών και ο Βόλος, στην περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου και της βραχύβιας ελληνογερμανικής σύγκρουσης παρουσιάζεται στο βιβλίο «Πόλεις και εναέρια βία. Η Ελλάδα σε πολεμικό κλοιό (1939-1941)» του φιλόλογου σε δημόσιο Γυμνάσιο της πόλης κ. Γιώργου Γιώτη.
Το βιβλίο των εκδόσεων «Επίκεντρο» που κυκλοφόρησε τον Μάιο, αποτελεί μια μεταγενέστερη-βελτιωμένη έκδοση της διδακτορικής διατριβής του καθηγητή Γιώργου Γιώτη. Το όλο συγγραφικό εγχείρημα συνιστά στην ουσία μία πρώτη απόπειρα να παρουσιαστεί το θέμα των αερόπληκτων μετόπισθεν από τον Οκτώβριο του 1940 μέχρι και τον Μάιο του 1941.
Το βιβλίο προλογίζει ο κ. Ιωάννης Στεφανίδης, καθηγητής στη Νομική του ΑΠΘ, όπου διδάσκει Διπλωματική Ιστορία, ενώ δραστηριοποιείται έντονα και στην Ακαδημία Αθηνών.
Σήμερα μιλά στη «Θ» ο κ. Γιώτης για μια άγνωστη σε πολλούς πτυχή της πολεμικής ιστορίας των πόλεων.
Οι βομβαρδισμοί από αέρος αποτέλεσαν ένα «νέο όπλο» στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πόσο αποτελεσματικοί ήταν;
Κανείς δεν αμφισβητεί τις καταστρεπτικές δυνατότητες του αεροπλάνου, όπως αυτές εκδηλώθηκαν τόσο στο πεδίο της μάχης, όσο και σε εκείνο των πόλεων. Στο ευρωπαϊκό μέτωπο συνέβαλαν αποφασιστικά στη γερμανική συνθηκολόγηση, προξενώντας ανυπολόγιστες καταστροφές στις αστικές υποδομές, στο μεταφορικό δίκτυο, στη βιομηχανία καυσίμων, στις στρατιωτικές βάσεις. Δεν οδήγησαν όμως στη λήξη του πολέμου, όπως υπολόγιζε η βρετανική διοίκηση βομβαρδιστικών, καθώς αυτή κρίθηκε από τις ήττες της Wehrmacht στην πρώτη γραμμή. Στην περίπτωση, ωστόσο, της Ιαπωνίας η διπλή ρίψη της ατομικής βόμβας – συνεπικουρούμενη και από τη σοβιετική εισβολή στη Μαντζουρία – οδήγησε στην άνευ όρων παράδοση των δυνάμεων του Χιροχίτο. Άλλωστε και το αυτοκρατορικό ραδιοφωνικό διάγγελμα προς τον ιαπωνικό λαό, επικαλέστηκε ως αποκλειστικό παράγοντα την εφιαλτική πραγματικότητα που διαμόρφωσαν για τη χώρα του οι βομβαρδισμοί της ατομικής πλέον εποχής.
Πώς προετοιμάστηκαν οι ελληνικές πόλεις για την αντιμετώπιση της εναέριας βίας;
Η πολεμική προπαρασκευή οριοθετήθηκε από τις στρατιωτικές εξελίξεις με σημείο αναφοράς την ιταλική εισβολή στην Αλβανία τον Απρίλιο του 1939. Εξελίχθηκε σε «αγώνα δρόμου» μέχρι την 28η Οκτωβρίου, ο οποίος σημαδεύτηκε από τα στενά χρονικά περιθώρια και τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους, διότι η στήριξη των δυνάμεων στη ζώνη επιχειρήσεων παρέμενε ο αδιαπραγμάτευτος στόχος των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων. Με την ακούραστη συνδρομή της τοπικής αυτοδιοίκησης έλαβε χώρα η «διαφώτιση» για τον εναέριο κίνδυνο (διαλέξεις, έντυπο υλικό, αρθογραφία στον ημερήσιο-περιοδικό Τύπο), πραγματοποιήθηκαν ασκήσεις συναγερμού, προσαρμόστηκε ο δημοτικός φωτισμός καθιστώντας εφικτή τη στιγμιαία συσκότιση, ενισχύθηκαν οι δυνάμεις πυροπροστασίας, ενώ ελήφθησαν μέτρα και για την απομάκρυνση του πληθυσμού από τις πόλεις. Όμως, ως προς το καίριο ζήτημα των χώρων προστασίας καταγράφηκε υστέρηση. Τα κλειστά καταφύγια – λόγω του υπέρογκου κόστους – ήταν ελάχιστα, ενώ η ανόρυξη ορυγμάτων μετατέθηκε για την εμπόλεμη περίοδο, ώστε η παρουσία τους στον αστικό ιστό να μην προκαλέσει σε καμία περίπτωση πανικό. Ο τελευταίος συνιστούσε για τις ηγεσίες το πλέον εφιαλτικό σενάριο, προκειμένου να διασφαλίσουν την πολύτιμη κοινωνική συνοχή και τη συντεταγμένη πορεία τους με τη βάση στην πορεία προς την ένοπλη αναμέτρηση.
Πόσο επηρέασε την ψυχολογία των κατοίκων ο πόλεμος από αέρος;
Η αστική ψυχολογία αποτέλεσε τον ύψιστο στόχο του αεροπορικού πολέμου. Η κατάρρευση του ηθικού – ιδίως του εργατικού δυναμικού στην οπλική βιομηχανία – ήδη από τον Μεσοπόλεμο συγκέντρωσε την προσοχή των επιτελείων. Όμως, οι καινοφανείς συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τις αεροπορικές επιδρομές δεν στάθηκαν ικανές να πλήξουν ανεπανόρθωτα το ηθικό, συμπαρασύροντας το εσωτερικό μέτωπο. Πρέπει, ωστόσο, να καταστεί σαφές ότι αυτό κλονίστηκε σε σημαντικό βαθμό – όπως άλλωστε τεκμηριώνεται και από τα υψηλά ποσοστά αστικής αραίωσης – αν και καταγράφηκαν περιπτώσεις, όπου οι βομβαρδισμοί οδήγησαν στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα.
Πόσο επλήγη ο Βόλος από την εναέρια βία;
Από τον Νοέμβριο του 1940 μέχρι και τις 2 Απριλίου του 1941, η πόλη βομβαρδίστηκε πέντε φορές από την ιταλική αεροπορία. Ο έμψυχος απολογισμός περιλαμβάνει 17 νεκρούς και 36 τραυματίες, ενώ οι κατεστραμμένες οικίες ξεπέρασαν τις 550. Οι επιδρομές δεν προκάλεσαν καταστροφές στις αστικές υποδομές, έλαβαν χώρα από μεγάλο ύψος (6.000-7.000 πόδια) – λόγω του φόβου από τα αντιαεροπορικά πυρά – και σε συνδυασμό με την προβληματική αεροναυτιλία της εποχής «τραυμάτισαν» κυρίως τις περιφερειακές συνοικίες. Μετατράπηκαν σε βομβαρδισμούς «τρομοκράτησης» του πληθυσμού, οι οποίοι ήρθαν σε πλήρη αντιδιαστολή με τους αντίστοιχους γερμανικούς. Οι τελευταίοι στο διάστημα 13-20 Απριλίου δεν έπληξαν αδιάκριτα το πολεοδομικό συγκρότημα, αλλά επικεντρώθηκαν στην πόντιση ναρκών στο λιμάνι, στις βρετανικές αποθήκες τροφίμων και στην καταστροφή των αντιαεροπορικών πυροβόλων της παραλίας, όπως και των αποθεμάτων καυσίμων στον σιδηροδρομικό σταθμό.
Στη σημερινή εποχή υπάρχει κάποιο νέο όπλο από αέρος που θα μπορούσε να γίνει αντιστοιχία με το 1940;
Η εξελισσόμενη σύγκρουση Ουκρανίας-Ρωσίας αποδεικνύει ότι τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones) – πολλά από τα οποία έχουν μέγεθος απλού παιχνιδιού – θα επηρεάσουν καταλυτικά τις μελλοντικές πολεμικές συρράξεις. Όπως το αεροπλάνο πριν από μερικές δεκαετίες έτσι και αυτά τώρα δημιουργούν νέα δεδομένα στο πεδίο της μάχης, αναθεωρώντας τις υφιστάμενες πρακτικές. Πλέον δε χρησιμοποιούνται μόνο για αναγνώριση-επιτήρηση των εχθρικών θέσεων, των πυροβολαρχιών ή των συστημάτων ηλεκτρονικού πολέμου, αλλά επιχειρώντας κατά μόνας ή σε σχηματισμό σμήνους έχουν τη δυνατότητα να φέρουν βόμβες-εκρηκτικά κατευθυνόμενα με λέιζερ, πλήττοντας με ακρίβεια τους εχθρικούς στόχους. Συνιστούν ένα χαμηλού κόστους, αλλά φονικό όπλο πολλαπλών δυνατοτήτων που επιχειρεί από μεγάλη απόσταση, χωρίς καμία από τις δύο πλευρές να αποκτήσει οπτική επαφή. Είναι σίγουρο ότι οι επερχόμενοι πόλεμοι θα κριθούν από την ικανότητα των αντιπάλων να τα αξιοποιήσουν όχι μόνο για επιχειρήσεις εγγύς υποστήριξης, αλλά και για επιχειρήσεις μεγάλου βεληνεκούς με αναβαθμισμένη «ποιότητα» πυρομαχικών.
Διδάσκετε την Ιστορία στους μαθητές Γυμνασίου. Πόσο ενδιαφέρεται η νέα γενιά για εκείνα τα γεγονότα;
Η πολυετής διδασκαλία της νεότερης Ιστορίας έχει καταγράψει το αυξημένο μαθητικό ενδιαφέρον για το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θα έλεγα μάλιστα ότι αποτελεί τον «τερματικό σταθμό» μιας διαδρομής με αφετηρία τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Εθνικό Διχασμό, τη Μικρασιατική Εκστρατεία και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Προσωπικότητες όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η ρήξη του με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, ο Μουσολίνι, ο Τσώρτσιλ και ιδίως ο Χίτλερ συγκεντρώνουν σειρά ερωτημάτων στην προσπάθεια της νέας γενιάς να επιλύσει απορίες και να προκαλέσει συζητήσεις. Το ίδιο – και σε μεγαλύτερο ακόμα βαθμό – παρατηρείται με τη δεκαετία του 1940. Το «Όχι», ο ελληνοϊταλικός πόλεμος, η γερμανική εισβολή, η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος προσελκύουν την προσοχή, με μοναδικό ανασταλτικό παράγοντα την παράμετρο πως η πλειοψηφία των γεγονότων διδάσκεται προς τη λήξη του σχολικού έτους – συνιστώντας τις τελευταίες ενότητες της διδακτέας ύλης – με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ομαλή και απρόσκοπτη επεξεργασία τους.