Μια πνευματική παρακαταθήκη

Της Λίνας Θωμά

Β.Δ. Αναγνωστόπουλος
Θεσσαλοί Συγγραφείς, Θεωρητικά
και Κριτικά για βιβλία και Συγγραφείς,
τ.Α’, εκδ. Ήβη, Βόλος 2018,
σελ. 519 και τ. Β’ 2023, σελ. 644

Ένα λεξικό που, όπως σημειώνεται (τ. Α’ σελ. 14-15), δεν ήταν επιδίωξη να γραφτεί, ένα βιβλίο που δεν είχε προγραμματιστεί να κυκλοφορήσει, έχει τότε ικανό λόγο να υπάρξει. Κι αν κάποιες φορές λαμβάνει τον απρογραμμάτιστο χαρακτήρα μιας «τυχαιότητας», προσφέρει ένα στοιχείο παραπάνω: Μεταφέρει το βίωμα της ακατάστατης ζωής. Παρακολουθεί τη διαδικασία της ζωής στην άμεσή της έκφραση, εκεί όπου αναθερμαίνονται συναντήσεις. Συναντήσεις ανθρώπων – ακριβές συγγένειες του πνεύματος.
Διότι τι άλλο είναι το υλικό της πνευματικής ζωής από εκείνο της ασχημάτιστης επικοινωνίας; Πρόσωπα και πράγματα, ιδέες και έργα: Αγαπημένος καρπός του πνεύματος κι αυτός. Να μπει σε τάξη, δεν είναι εύκολο, πολύ περισσότερο δε σε αλφαβητική ταξινόμηση. Κι όμως αυτό πετυχαίνουν οι δύο τούτοι τόμοι: Να οργανώσουν την εμπειρία της θεσσαλικής πνευματικής ζωής όπως τη βίωσε ο μελετητής της• συχνά και μέσα από τη διαδικασία της ίδιας τους της δημιουργίας.
«Σύντομοι χαιρετισμοί, συνοπτικές ή εκτενείς βιβλιοπαρουσιάσεις, αναλύσεις, ευσύνοπτες κριτικές» (τ. Α’ σελ. 13), ένα κοίτασμα γνώσης και εμπειρίας, παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Το διευκρινίζει από την εισαγωγή του πρώτου τόμου κιόλας:

«Τα κείμενα», γράφει ο μελετητής στον πρώτο τόμο, «έχουν βάθος δημιουργίας τουλάχιστον τριών δεκαετιών, με πύκνωση κατά τα τελευταία χρόνια σε βαθμό που ζητούσαν μια …ενοποίηση και ενιαία εμφάνιση, αφού όλα αφορούσαν συγγραφείς της Θεσσαλίας». Για να συμπληρώσει: «Τα συναντούσα «ασκοίνιαστα», σκόρπια κι αμέριμνα πουλιά, διάσπαρτες μορφές και εικόνες σε ομίχλη ή σε ξέφωτα μνήμης. Και η λήθη βέβαια καραδοκούσε» (τ. Α’ σελ. 13).
Να είναι ο κεντημένος αυτός λόγος του συγγραφέα άλλη μία παρακαταθήκη εδώ; Όπως και να ’χει, το παρόν έργο αποκρυσταλλώνει συχνά μία δημιουργία εν τω γίγνεσθαι. «Αντίδωρο» πολύτιμο στους ντόπιους ανθρώπους των γραμμάτων, τα λόγια αυτά «του νου και της καρδιάς» (τ. Α’ σελ. 15) έχουν βάθος και βάρος. Υπάρχει ευγενέστερος τρόπος να προσεγγίσει κανείς την πνευματική παραγωγή ενός τόπου;
Είναι κι ένας τρόπος προσέγγισης μαζί και του κάθε δημιουργού ξεχωριστά, μια και μέσα από το έργο αναδεικνύεται ο άνθρωπος στα φανερά και στα κρυμμένα του, με τις υπόγειες εκείνες εσωτερικές φωνές που παίρνουν καμιά φορά το σχήμα της τέχνης. Τέτοιες φωνές αναδιφεί ο ερευνητής, με τέτοια λόγια καταπιάνεται. Και γίνεται κριτικός αναλυτής, θεωρητικός, στοχαστής, εγκάρδιος φίλος.

Έτσι κι αλλιώς, τα κείμενα του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου είναι γεμάτα χάρη και αισθητική απλότητα, είτε παρουσιάζει ένα σύνθετο έργο καταφεύγοντας σε γραμματολογικές διευκρινίσεις, ιστορικούς συσχετισμούς και τεχνικές αναλύσεις, είτε μεταφέρει την προσωπική του συγκίνηση στον ορίζοντα μιας φράσης ή στο σπινθηροβόλημα μιας λέξης ξεχωριστής. Αποδίδει έτσι με τον τρόπο του το ήθος μιας καλοπροαίρετης κριτικής, αφού βλέπει το κάθε βιβλίο που κρίνει «ως οικείο πρόσωπο» για να αναδείξει τα καλά σημεία του επισημαίνοντας, όπως λέει, με αγάπη τα αδύνατα (τ. Β’ σελ. 19). Βιβλία που γίνονται λοιπόν οικεία πρόσωπα, αλλά και αντιστρόφως, οικεία πρόσωπα που μπορούν να γίνουν κείμενα κι αυτά προς αποκρυπτογράφηση αξίζουν την προσοχή τους όλα: Το βλέμμα του μελετητή τα τιμά ισότιμα και τα εκτιμά δεόντως.
Το υλικό του; Απέραντο: Επιστημονικές μελέτες και ιστορικές μαρτυρίες, έργα λογοτεχνικής παραγωγής, ποιητικές συλλογές, μυθιστορήματα, μεταφράσεις, αλλά και ημερολόγια, λευκώματα και αφιερώματα περιοδικών, έργα για παιδιά, παραμύθια – ο κατάλογος είναι τόσο διευρυμένος, όσο και η ματιά του σχολιαστή, κριτική ματιά όπως είπαμε, αλλά και θεωρητική, όπως κι ο υπότιτλος διευκρινίζει. Διατρέχοντας κάθε κείμενο ξεχωριστά, γίνεται και μια τρυφερή ματιά φιλαναγνωσίας. Η ικανότητα του ειδικού συνδυάζεται έτσι με την παράλληλη συγκίνηση του βιώματος, τη χαρά της ανάγνωσης και την απόλαυσή της.
Μέσα από μια τέτοια οπτική, η συγγραφική δημιουργία μοιράζεται την ευθύνη της ζωής. Γράφει στον πρόλογο του 2ου τόμου: «Όπως κάθε ζων οργανισμός έχει την ιστορία του, έτσι και κάθε βιβλίο: Σύλληψη, κύηση, γέννηση, υλοποίηση, μάχη με τον χρόνο, ανταγωνισμός…» (τ. Β’ σελ. 18). Για να αφήσει, τέλος, κάθε έργο το πνευματικό του αποτύπωμα ενάντια στη φθορά των πραγμάτων. Από αυτή την άποψη, το βιβλίο είναι ένα πνευματικό τέκνο που αντιπαρέρχεται τον χρόνο, ένα παιδί αθάνατο, και με τέτοια σεβαστική πρόθεση προσεγγίζεται. Μήπως και δεν έχει η πνευματική δημιουργία τον μόχθο της; Δεν επιβάλλει στον δημιουργό της θυσίες; Ο κόπος γίνεται το αποθησαύρισμα της αξίας της και αυτό το γνωρίζει καλά κάθε εραστής της πένας.

Γι’ αυτό κι ο αναγνώστης έρχεται να συναντήσει μέσα από το λογοτεχνικό έργο τόσο τον συγγραφέα, όσο και τον ίδιο του τον εαυτό: Οι σύγχρονες αναγνωστικές θεωρίες της λογοτεχνίας δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για τούτο. Στα πλαίσια αυτά, η «εθελούσια δουλεία της ανάγνωσης» κατά τον Προυστ (τ. Β’ σελ. 54) γίνεται κινητήρια δύναμη, λαβή και μαρτυρία. Σε αυτή την ιδιότητα του αναγνώστη επικεντρώνεται πρώτα και πάνω απ’ όλα ο μελετητής. Για να μεταφέρει στους δύο τόμους των Θεσσαλών Συγγραφέων την προσωπική του σχέση με την πράξη της ανάγνωσης – μια άλλη πρακτική του βίου και ετούτη.
Με τέτοιες σκέψεις προχωράει η σύνθεση, τέτοιους βηματισμούς καταγράφει. Και η φαινομενική αταξία δίνει τη θέση της στην τάξη και τη μεθοδικότητα: Η ταξινόμηση των Θεσσαλών συγγραφέων με αλφαβητική σειρά δίνει στο έργο την αξία ενός εγκυκλοπαιδικού οδηγού, μια καταλογογράφηση χρήσιμη για κάθε ενδιαφερόμενο, ενώ η ενήμερη χρονολόγηση τόσο των βιβλίων, όσων και των κριτικών σημειωμάτων λειτουργεί κατατοπιστικά και διεξοδικά.

Έχοντας το 2018 ως ημερομηνία έκδοσης, ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει σημειώματα από τα τέλη κιόλας της δεκαετίας του ’90, που επιλέχτηκαν ανάμεσα σε πολλά άλλα παλιότερα, τα οποία δεν ήταν δυνατό να συμπεριληφθούν και για τον επιπρόσθετο λόγο της απώλειας. Να είναι το χαμένο αυτό χυμένο μελάνι που κάνει πολύτιμα τα κατοπινότερα ευρήματα;
Όπως και να ’χει, ο συγγραφέας θα παραπέμψει τον φιλέρευνο αναγνώστη και σε άλλα σχετικά μελετήματα, έργα συλλογικά με επιμέλεια δική του, αφιερώματα κ.λπ. Το παράρτημα με τα Βιβλιογραφικά Σημειώματα (Α. Εκδόσεις, Β. Πρακτικά, Γ. Περιοδικά και Δ. Ημερολόγια, σελ. 465-485), καθώς και το εξονυχιστικό Ευρετήριο Κυρίων Ονομάτων, Τίτλων, Όρων και Τόπων, που πλαισιώνουν τον πρώτο τόμο, μαρτυρούν την ακαταπόνητη επιστημονική φροντίδα.

Ανάλογο αντίκρισμα έχει και ο δεύτερος τόμος που εκδόθηκε πρόσφατα και ο οποίος συγκεντρώνει τα επακόλουθα σημειώματα για βιβλία που έπονται χρονολογικά, αλλά και για παλιότερες εκδόσεις ντόπιων συγγραφέων που άφησαν το αποτύπωμά τους στην Ιστορία της τοπικής έρευνας, της πνευματικής ζωής και δράσης. Η αναζήτηση των δύο τόμων είναι ομόλογη και κινείται στο ίδιο πνεύμα: Της συγκέντρωσης και καταγραφής του υλικού ενάντια στη λήθη και την απειλή του χρόνου.
Η επιστημονική ενδελέχεια γίνεται και εδώ εμφανής: Το παράρτημα με τα Βιβλιογραφικά Σημειώματα στο περιοδικό «Διαδρομές», τα δημοσιεύματα στον ημερήσιο θεσσαλικό Τύπο, το κατατοπιστικό Ευρετήριο, η αναφορά στα Ημερολόγια του 2022, καθώς και η πλούσια Εργογραφία του συγγραφέα, στο τέλος, κάνουν εύχρηστη την έκδοση και στον μελετητή.
Νέα ονόματα συγγραφέων συμπληρώνουν τον κατάλογο, ενώ επαναλαμβάνονται και δημιουργοί που έχουν κιόλας αναφερθεί στον πρώτο τόμο. Στον δεύτερο, παρουσιάζονται τα επόμενα βιβλία τους. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η συνέχεια των δύο τόμων γίνεται και συνέχεια χρονολογική των εκδόσεων, μεταφέροντας στην πνευματική παραγωγή τη διάσταση του χρόνου, ακολουθώντας και παρακολουθώντας την εξέλιξη ενός συγγραφικού έργου, τα στάδια της ωρίμανσής του και τα νέα δεδομένα.
Ο χρόνος μακραίνει περισσότερο, όταν γίνεται λόγος για τους παλιούς μελετητές της περιοχής που άφησαν το αντηχείο τους στου καιρού το κύλισμα. Να είναι τελικά το στοίχημα με τον χρόνο ένα άλλο παρήγορο κίνητρο δημιουργίας; Όπως και να ’χει, η πνευματική παρακαταθήκη του έργου αυτού το κερδίζει.