Η ιστορία του Στέλιου Καζαντζίδη δεν είναι απλώς η ιστορία ενός σπουδαίου καλλιτέχνη και ενός ικανού επαγγελματία, που έγινε μεγάλος σταρ σε μια εποχή μεγάλης ανάπτυξης της πολιτισμικής βιομηχανίας και των ΜΜΕ, αλλά και η ιστορία ενός ανθρώπου που κατάφερε να μετουσιώσει τα τραύματά του και τις εμμονές του σε αναλγητικό τραγούδι, ενός ανθρώπου ο οποίος, τραγουδώντας τον εαυτό του και ενσαρκώνοντας τα τραγούδια του, κατάφερε να δημιουργήσει και να συντηρήσει ένα μύθο. Για τον μεγαλύτερο Έλληνα τραγουδιστή έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά στη διαδρομή του χρόνου. Ακόμη και σήμερα, 15 χρόνια μετά το θάνατό του, ο Στέλιος Καζαντζίδης αποτελεί σημείο αναφοράς για τους συναδέλφους του και λατρεύεται από τον λαϊκό κόσμο.
Η μελέτη του καθηγητή Λεωνίδα Οικονόμου, που παρουσιάστηκε χθες στο αμφιθέατρο Σαράτση εξετάζοντας τις διαφορετικές όψεις του μουσικού έργου, της δημόσιας παρουσίας και της αποδοχής του τραγουδιστή, ανέλυσε το «φαινόμενο Καζαντζίδη» ως μια τελετουργική τέχνη συμβολικής διαμαρτυρίας και θεραπείας, που ανταποκρίθηκε στην αποσιωπημένη κοινωνική οδύνη της δεκαετίας του 1940 και συνόδευσε τα φτωχά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας στα δύσκολα χρόνια της μετανάστευσης και του αυταρχικού εκσυγχρονισμού. Ταυτόχρονα εξέτασε σε βάθος τα κείμενα των «κοινωνικών» τραγουδιών της περιόδου 1952-1967, ανέλυσε τα θέματα και τους συμβολισμούς τους και φώτισε με ενδιαφέροντες τρόπους την κοινωνική εμπειρία και τις ιδεολογικές διεργασίες της εποχής.
Ο Λεωνίδας Οικονόμου διδάσκει στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και έχει πραγματοποιήσει έρευνες στις ΗΠΑ και στην Ελλάδα και έχει δημοσιεύσει εργασίες σε ζητήματα αστικής ανθρωπολογίας και λαϊκού πολιτισμού.
Όπως τόνισε ο κ. Οικονόμου, ο σκεπτικισμός του καζαντζιδικού τραγουδιού απέναντι στην αυταρχική νεωτερικότητα της μεταπολεμικής εποχής εκφράζεται σε μια μεγάλη κατηγορία κειμένων που διεκτραγωδούν τη μοίρα των καλών ανδρών και καταγγέλλουν την ηθική διάβρωση της σύγχρονης κοινωνίας. Τα κείμενα αυτά καταγγέλλουν ένα ευρύτερο φάσμα αδικίας, που υπερβαίνει την κοινωνική ανισότητα και την πολιτική καταπίεση και θεωρείται ότι αγγίζει όλες τις κοινωνικές τάξεις και σχέσεις.
Οι ήρωες, σύμφωνα με όσα είπε ο κ. Οικονόμου, στιγματίζουν τον κτητικό ατομικισμό και τη διάλυση των παραδοσιακών δεσμών αλληλεγγύης από μια ηθική και οιονεί θρησκευτική σκοπιά και συχνά καλούν τους ανθρώπους να μετανοήσουν.
«Aπ’ την καλή μου την καρδιά
κι απ’ τη φιλοτιμία ό,τι κι αν είχα
το ’χασα σ’ αυτήν την κοινωνία»
Το μαρτύριο είναι μια κεντρική μεταφορά στο καζαντζιδικό τραγούδι. Οι φτωχοί, οι βασανισμένοι, οι βιοπαλαιστές παρουσιάζονται να κουβαλούν το σταυρό του μαρτυρίου και να υποφέρουν με τρόπους που θυμίζουν τις δοκιμασίες των μαρτύρων.
Αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο για τον καλό άνδρα, που υποβάλλεται εθελοντικά, ή εξαιτίας της καλοσύνης του, σε βάσανα και μαρτύρια.
Σε ορισμένα κείμενα συναντάμε εκδοχές του θέματος της καταστροφής του καλού, σύμφωνα με τις οποίες η κακία και η αδικία εμποδίζουν τον ήρωα να ξεφύγει από τη φτώχεια, να κάνει προκοπή και να κατακτήσει τη θέση που του αξίζει. Οι φόρμουλες αυτές θυμίζουν τις αυτοβιογραφικές αφηγήσεις του Καζαντζίδη, οι οποίες μπορούν πράγματι να διαβαστούν σαν μια σειρά από εικονογραφήσεις του θέματος της καταστροφής του καλού.
Ο Βασίλης Βασιλικός, στο πρώτο βιβλίο του, στο οποίο συνοψίζει τις εντυπώσεις του από τη γνωριμία του με τον τραγουδιστή, παρατηρεί ότι όλες οι ιστορίες του Στέλιου έχουν περίπου την ίδια κατάληξη: Της καταστροφής που προέρχεται από την απονιά, τη ζήλια και το φθόνο των άλλων (1978: 18). Οι φόρμουλες των κειμένων αρθρώνουν ένα δριμύ «κατηγορώ», που θυμίζει το λόγο του ίδιου του Καζαντζίδη, ο οποίος αποδίδει τον πόνο και τα βάσανα που ταλάνισαν τη ζωή του στην εγκληματική δράση συγκεκριμένων ανθρώπων στενά συνδεδεμένων με την εξουσία.