Δυο νέα βιβλία της Μαγδαληνής Θωμά έγιναν αφορμή για τη συζήτησή μας. Πρόκειται για το μυθιστόρημα με άξονα πλοκής την Εσθονία, στη σκιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και κατόπιν υπό το Σοβιετικό καθεστώς, που σημάδεψε τη χώρα αυτή, με τίτλο «Μες στη νύχτα του κόσμου», καθώς και για ένα μεταφραστικό της έργο, την «Ανθολογία Εσθονικής ποίησης» (εκδόσεις Βακχικόν). Η Μαγδαληνή Θωμά είναι διδάκτωρ της Νεοελληνικής Φιλολογίας. Έχει διδάξει Νεοελληνική Γλώσσα στα Τ.Μ. Γλώσσας του Μπορντώ και της Λίλλης, στο Liceo Classico «Marco Foscarini» της Βενετίας και στο Κέντρο Γλωσσών του Πανεπιστημίου του Τάρτου. Ο πόνος είναι μοναχικό ζώο (εκδ. Γαβριηλίδη), ήταν το πρώτο της βιβλίο. Το διήγημά της Τα όρια του κόσμου, έχει λάβει διάκριση στον 5ο Διεθνή Διαγωνισμό Διηγήματος Εyelands – Παράξενες Μέρες (2015). Το 2016 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα Θα ερχόσουν μαζί μου στη Νορβηγία.
«Μες στη νύχτα του κόσμου», ο τίτλος το νέου σας μυθιστορήματος. Πείτε μας λίγα λόγια.
Το μυθιστόρημα αποτελείται από δύο μέρη, δύο διαδοχικές ερωτικές ιστορίες που μπλέκονται με την περιπέτεια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου. Διαδραματίζεται στην Εσθονία και τη Φινλανδία. Τα γεγονότα που πλαισιώνουν ιστορικά την αφήγηση είναι γεγονότα πραγματικά, ωστόσο το παιχνίδι της πλοκής και η αφηγηματική δράση παραπέμπουν σε ένα είδος roman d’ aventure («μυθιστόρημα περιπέτειας») – τουλάχιστον με τέτοια πρόθεση γράφτηκε. Το κυρίαρχο ζητούμενο, η εξατομίκευση της ιστορίας μέσα από την ανάπτυξη του προσωπικού βιώματος. Όσα μπορεί να φωτίσει μια «νύχτα», δηλαδή. Ακόμα και μια τέτοια νύχτα, παγκόσμια.
Εσθονία, στη σκιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και κατόπιν υπό το Σοβιετικό καθεστώς, που σημάδεψε τη χώρα αυτή. Ήταν στις συγγραφικές σας προθέσεις και η καταγραφή της σκληρότητας που βίωσαν όσες χώρες έζησαν υπό το συγκεκριμένο καθεστώς;
Είναι γεγονός πως σε χώρες, όπως η Εσθονία, ο φόρος αίματος ήταν βαρύς. Η ιστορική συγκυρία την έφερε αντιμέτωπη με δύο ολοκληρωτικά καθεστώτα, τον ναζισμό και τον κομμουνισμό. Ο ναζισμός έδειξε το αποτρόπαιο πρόσωπό του, παίρνοντας τη σκυτάλη από τον κομμουνισμό στην αρχή του πολέμου (συνεχίζοντας λ.χ. την εξόντωση των Εβραίων που ο Στάλιν είχε εγκαινιάσει στην Εσθονία), για να ακολουθήσει, στη συνέχεια, η τελική επικράτηση του κομμουνισμού με τη λεγόμενη «απελευθέρωση». Αν ο ναζισμός έδρασε σε καιρό πολέμου, ο κομμουνισμός νομιμοποίησε το έγκλημα σε καιρό ειρήνης, κυρίως: Εκτελέσεις, μαζικοί εκτοπισμοί σε σοβιετικά στρατόπεδα και χωριά εξορίστων της Σιβηρίας, εθνικοποίηση και δημεύσεις περιουσιών, βίαιη επιβολή της κολεκτιβοποίησης, που ισοδυναμούσε ουσιαστικά με κατάσχεση προϊόντων από το κράτος. Για να κάνει αποτελεσματικότερα τα μέτρα αυτά, το καθεστώς έφραξε τα σύνορα με στρατό, τη θάλασσα με λέμβους περιπολίας, εγκατέστησε φυλάκια στις παραλίες και τις κύκλωσε με συρματοπλέγματα. Απαγορεύτηκε στους ψαράδες να έχουν πρόσβαση στη θάλασσα και οι βάρκες τους καταστράφηκαν. Οι περιορισμοί συνεχίστηκαν, λίγο-πολύ, σε όλη τη διάρκεια της «σοβιετικής κατοχής», όπως ονομάζουν οι Εσθονοί την εποχή της σοβιετικής επικράτησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως για να επισκεφτεί Εσθονός τα νησιά του, έπρεπε να έχει ειδικό διαβατήριο και άδεια από τις αρχές, πράγμα σχεδόν ακατόρθωτο. Λίγη γνώση έχουμε για όλα αυτά στην Ελλάδα. Δεν ξέρουμε τι σημαίνει, λόγου χάρη, να περνάς από αναγκαστικό έλεγχο διαβατηρίων, 50 χιλιόμετρα από την ακτή, κάθε που πας για μπάνιο το καλοκαίρι. Ούτε πώς είναι να στήνεσαι στην ουρά, μερικές φορές κιόλας από το προηγούμενο βράδυ, για να προλάβεις τη διανομή βασικών ειδών, την επαύριο.
Ο έρωτας δυο νέων ανθρώπων, που είναι και οι κεντρικοί ήρωες του μυθιστορήματός σας, οι οποίοι παλεύουν κάτω από αντίξοες και παράλογες συνθήκες να επιβιώσουν και να συμβιώσουν. Βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα η ιστορία αυτή;
Το μυθιστόρημα απηχεί, ανάμεσα στ’ άλλα, και μια ιστορία πραγματική. Είναι η ερωτική ιστορία ενός Φινλανδού στρατιώτη και μιας κοπέλας από την Εσθονία που συναντήθηκαν για ένα μόνο απόγευμα, ερωτεύτηκαν και χώρισαν λόγω συνθηκών. Ύστερα από δύο χρόνια, ο Φινλανδός θα γυρίσει κρυφά με βάρκα στην Εσθονία, τη Σοβιετική Ένωση της εποχής, για να πάρει πίσω την αγαπημένη του, ξεγλιστρώντας μέσα από την ακτοφυλακή των συνόρων. Πρόκειται, δηλαδή, για μια απόδραση με βάρκα και σε αντίξοες καιρικές συνθήκες – γεγονός μάλλον συνηθισμένο, τα χρόνια εκείνα.
Έχω την εντύπωση ότι συγγραφικά αγγίζετε ένα θέμα το οποίο, παρόλο που έχουν περάσει πολλά χρόνια, είναι ταμπού και δεν έχουν καταγραφεί επαρκώς οι μεγάλες αλήθειες. Θέλετε να σχολιάσετε;
Ναι, είναι ταμπού ακόμα στην Ελλάδα να μιλάει κανείς για τα εγκλήματα του κομμουνισμού. Τον καταστροφικό εμφύλιο, στη χώρα μας, ακολούθησε ένα καθεστώς διώξεων και ανελευθερίας. Το αστυνομικό κράτος, που βρήκε μια από τις χειρότερες εκφράσεις του στη δικτατορία των συνταγματαρχών, δημιούργησε, όπως ήταν φυσικό, ένα αντίπαλο δέος για την εξιδανικευμένη φιγούρα του ήρωα παρτιζάνου που πολεμάει τις ανισότητες του κόσμου κόντρα στον καιρό. Και έτσι είχαμε στην Ελλάδα, αυτό που πετυχημένα ονομάστηκε ως «νίκη των ηττημένων». Στη συλλογική συνείδηση, όπως και στην πνευματική δημιουργία. Για χρόνια, το να κάνεις κριτική στον κομμουνισμό ήταν σαν να μιλούσες με το στόμα ενός χουντικού συνταγματάρχη! Η αναθεώρηση της Ιστορίας είναι πιο πρόσφατη κατάκτηση. Ευθυγραμμίζεται με μια θεώρηση μελετημένων αποστάσεων από τα άκρα. Στο πλαίσιο αυτό, και το μυθιστόρημά μου έχει την πρόθεση να αμφισβητήσει τα ιδεολογικά κλισέ της ελληνικής κοινωνίας, διευρύνοντας τον ορίζοντα προσδοκιών του αναγνώστη: Η αναφορά της εσθονικής Ιστορίας δίνει μια, εκ των πραγμάτων, αποστασιοποιημένη οπτική.
Το ένστικτο της επιβίωσης και το ένστικτο του έρωτα. Πόσο ανατροφοδοτεί το ένα το άλλο;
Έχουν και τα δύο κοινή ρίζα. Τροφοδοτούνται και τα δύο από την ορμή της ζωής.
Στη σημερινή εποχή ποιο πρόβλημα θεωρείτε πιο σοβαρό;
Εκείνο όπου μας διαφεύγει η κατανόησή του, παρά τον εκσυγχρονισμό της πληροφόρησης.
Ποια αξία θεωρείτε αδιαπραγμάτευτη;
Νομίζω, την ελευθερία. Αυτή που καλλιεργεί τον σεβασμό στον άνθρωπο.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε η Ανθολογία Εσθονικής Ποίησης για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σε δική σας μετάφραση. Ποια είναι τα στοιχεία της εσθονικής ποίησης που την καθιστούν ξεχωριστή;
Είναι μια ποίηση που υποστηρίζεται από γυναικείες φωνές, κυρίως, τόσο ξεχωριστές, που θα ήταν γνωστές παγκοσμίως αν τα ποιήματά τους ήταν γραμμένα σε άλλη, πιο διαδεδομένη γλώσσα. Σονέτα των αρχών του 20ού αιώνα, ρίμες και ρυθμοί παλιοί, αλλά και σύγχρονοι, στίχοι τραγουδιών, ποιήματα που αναδεικνύουν τη φόρμα μέσα από το παιχνίδι του λόγου και των ηχοποιήσεων, ακόμα και ιδιωματικά ποιήματα, που αποδόθηκαν στο ιδίωμα του Πηλίου, κόστισαν δουλειά και χρόνο. Με τη μετάφραση αυτή ασχολήθηκα πάνω από 4 χρόνια.
Στο προηγούμενό σας βιβλίο μας ταξιδέψατε στη Νορβηγία και στο ανά χείρας στην Εσθονία, ενώ έχετε ζήσει και στο Παρίσι. Αισθάνεστε πολίτης του κόσμου;
Ας πούμε, πως, όπως οι ήρωές μου, είχα ανάγκη να αποδράσω από τα οικεία που με τραυμάτιζαν. Με τέτοια διάθεση ξενιτεύτηκα, άρχισα κάπως την περιπλάνησή μου. Ακούγεται όμορφα το «πολίτης του κόσμου», αλλά δεν ξέρω, αν αντιστοιχεί καλά. Θα έλεγα πως έχω περισσότερη γνώση της Ευρώπης, έχοντας την εμπειρία της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Εσθονίας. Υπάρχει, νομίζω, μια κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα, μια μαγιά πολιτισμού που μας συνδέει εμάς, τους Έλληνες, με τον ευρωπαϊκό κόσμο. Είναι μια φλέβα τροφοδοσίας και αμοιβαίας επιρροής.
Το Πήλιο και ο Βόλος είναι, ωστόσο, η αφετηρία και το δημιουργικό σας κέντρο;
Τα τελευταία χρόνια, ναι. Ο Βόλος και το Πήλιο είναι ο ευνοϊκός τόπος της επιστροφής του ασώτου!
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
ΧΑΡΙΤΙΝΗ ΜΑΛΙΣΣΟΒΑ