Των
Νίκου Κ. Κυριαζή,
ομότιμου καθηγητή
του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
&
Εμμανουήλ Μάριου Οικονόμου,
επίκουρου καθηγητή Ιστορίας των Οικονομικών Θεσμών,
του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του
Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Σε εμπεριστατωμένο άρθρο του («Το Βήμα» στις 07/04/24), ο καθηγητής Σπυρίδων Βλαχόπουλος αναφέρεται στα ισχύοντα ως προς την εκδίκαση των υπουργικών αδικημάτων σε πολλές χώρες – μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και καταλήγει ότι στη νέα συνταγματική αναθεώρηση, όποτε λάβει χώρα, πρέπει να συμπεριληφθεί το Άρθρο 86 για την ποινική ευθύνη των υπουργών, γράφοντας: «…Δηλαδή, τα πολιτικά ζητήματα στα πολιτικά όργανα και τα νομικά ζητήματα στους δικαστές. Είμαστε όμως έτοιμοι για ριζικές αλλαγές που θα εμπεδώνουν το αίσθημα ισονομίας στους πολίτες;».
Υπάρχει όμως ένα ακόμα πιο ουσιαστικό θέμα ισονομίας, που ξεπερνά θεσμικά το καθαρά νομικό. Συγκεκριμένα, ποια είναι η θέση και η δυνατότητα του πολίτη να επικαλεσθεί και να εμφανισθεί ως υπερασπιστής του «κοινού καλού» ή αλλιώς, του δημοσίου συμφέροντος;
Στη σημερινή ελληνική (και όχι μόνο) έννομη τάξη, ένας πολίτης δεν δύναται να προσφύγει εναντίον πολιτικού που έχει ασκήσει δημόσιο αξίωμα κατηγορώντας τον ότι έβλαψε το κοινό καλό από λάθος ή αφέλεια. Ένα χαρακτηριστικό και τραγικά επίκαιρο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι η μη υλοποίηση της Σύμβασης 717 για το ελληνικό σιδηροδρομικό δίκτυο, που, όπως υποστηρίζει η συντριπτική πλειοψηφία των σιδηροδρομικών, αν είχε δρομολογηθεί, δεν θα είχε συμβεί ποτέ το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη (1). Με βάση το ισχύον νομικό πλαίσιο, για να γίνει δεκτή η προσφυγή από έναν πολίτη θα πρέπει αυτός να επικαλεσθεί προσωπική βλάβη. Συνεπώς, δεν αρκεί να επικαλεσθεί βλάβη του δημόσιου συμφέροντος. Έτσι έπραξαν και οι προσφεύγοντες – οικογένειες των θυμάτων για τη σφαγή των Τεμπών. Δεν προσέφυγαν δηλαδή στη δικαιοσύνη επικαλούμενοι το δημόσιο συμφέρον, αλλά οικογενειακή – προσωπική βλάβη.
Αντίθετα, στην αρχαία αθηναϊκή (άμεση) δημοκρατία, το θεσμικό πλαίσιο έδιδε το τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη να εμφανιστεί ως υπερασπιστής του δημοσίου συμφέροντος, χωρίς να χρειάζεται να αποδείξει προσωπική ζημία, ένα θεσμικό καθεστώς που ισχύει και σήμερα σε χώρες που θεσμικά εφαρμόζουν σύστημα άμεσης δημοκρατίας (2), τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό (Ελβετία, Ουρουγουάη, Αυστραλία, Νέα Ζηλανδία, ΗΠΑ κ.λπ., με τη διαδικασία της «ανάκλησης» (recall).
Ένα παράδειγμα από την Αρχαία Ελλάδα καθιστά πιο σαφή την ανωτέρω επιχειρηματολογία. Το 340 π.Χ., ο Δημοσθένης, διαβλέποντας τις επεκτατικές τάσεις του βασιλέως Φιλίππου B’ της Μακεδονίας, εισηγήθηκε στην Εκκλησία του Δήμου να τον επιφορτίσει να δημιουργήσει μια συμμαχία πόλεων – κρατών από τη Νότια Ελλάδα κατά του Φιλίππου. Η Εκκλησία του Δήμου αποδέχθηκε την πρόταση και ο Δημοσθένης πράγματι πέτυχε τη δημιουργία συμμαχίας. Όμως, τον Αύγουστο του 338 π.Χ., οι σύμμαχοι νικήθηκαν στη Μάχη της Χαιρώνειας και μεταξύ άλλων χάθηκαν 1.000 Αθηναίοι οπλίτες. Τότε ο Αισχίνης προσέφυγε εναντίον του Δημοσθένη, κατηγορώντας τον ότι παραπλάνησε τους πολίτες. Ο Αισχίνης δεν χρειάζονταν να επικαλεστεί προσωπική βλάβη (π.χ. ότι απώλεσε συγγενείς), όπως θα απαιτείτο σήμερα. Με βάση τις νομικές διευθετήσεις της εποχής, ήταν αρκετό να εμφανισθεί ως υπερασπιστής του κοινού καλού.
Η υπόθεση έφτασε στην Εκκλησία του Δήμου το 330 π.Χ. και ο Δημοσθένης απολογήθηκε με τον περίφημο λόγο «Υπέρ Κτησιφώντος Περί του Στεφάνου», που αποτελεί ένα από τα παγκόσμια αριστουργήματα ρητορικής. Οι Αθηναίοι δέχθηκαν ότι παρά το απρόβλεπτο στοιχείο της έκβασης της μάχης, η εισήγηση του Δημοσθένη δεν ήταν λανθασμένη και έτσι τον αθώωσαν. Αν έχανε στη δίκη, προβλέπονταν βαρύτατες ποινές, σχετικές με την έννοια της ζημίας της πατρίδας: αναλόγως της ετυμηγορίας θα μπορούσε να καταδικασθεί είτε με βαρύ χρηματικό πρόστιμο (που θα ήταν και το λιγότερο επώδυνο σενάριο), είτε σε βαρύτερες ποινές, όπως δήμευση περιουσίας, εξορία, με επαχθέστερη ποινή την καταδίκη σε θάνατο.
Από το παράδειγμα αυτό διαφαίνεται ο τρόπος άσκησης της ισονομίας στην αρχαία δημοκρατία: όλοι οι πολίτες θεωρούνταν ίσοι όχι μόνο έναντι του νόμου, αλλά και ίσοι ως προς την υπεράσπιση του κοινού καλού, αλλά και ως προς τη λογοδοσία.
Έχοντας υπ’ όψιν τη διαφορά φιλοσοφίας στην απονομή δικαιοσύνης μεταξύ της σημερινής πρακτικής και του αρχαιοελληνικού κόσμου, εμπνεόμενοι από το μακρινό μας παρελθόν, προτείνουμε για την αναθεώρηση του συντάγματος (όποτε γίνει στο μέλλον), εκτός του Άρθρου 86, να συμπεριληφθούν και άρθρα που θα προβλέπουν «πρωτοβουλίες πολιτών» που οδηγούν σε δημοψηφίσματα με δεσμευτικό αποτέλεσμα, καθώς και την υιοθέτηση αυστηρής λογοδοσίας όσων ασκούν δημόσιο λειτούργημα μέσω της διαδικασίας της «ανάκλησης».
(1) Η σύμβαση προέβλεπε την Ανάταξη και Αναβάθμιση του συστήματος Σηματοδότησης – Τηλεδιοίκησης και Αντικατάστασης 70 Αλλαγών Τροχιάς σε Εντοπισμένα Τμήματα του Άξονα Αθήνα – Θεσσαλονίκη – Προμαχώνας» (πλην τμήματος Τιθορέα – Δομοκός).
(2) Ένα καθεστώς άμεσης δημοκρατίας (αντί της έμμεσης κοινοβουλευτικής) συνιστά μια μορφή διακυβέρνησης όπου οι πολιτικές που εφαρμόζονται, όπως και οι νόμοι, αποφασίζονται από την πλειοψηφία όλων των πολιτών και όχι από ένα σώμα εκλεγμένων αντιπροσώπων (βουλευτές). Η άμεση δημοκρατία αφορά στην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Για τις έννοιες, όπως ανάκληση, πρωτοβουλίες πολιτών και λογοδοσία (στην αρχαία και τη σύγχρονη μορφή της) που αναφέρονται σε αυτό το άρθρο, οι αναγνώστες μας μπορούν περαιτέρω να συμβουλευτούν σχετικά, βιβλία μας, όπως τα:
• Οικονόμου Ε.Μ.Λ. & Κυριαζής, Ν.Κ. (2021), Η Καθημερινή Ζωή στην Αρχαία Αθήνα: Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος.
• Οικονόμου, Ε.Μ. (2018), Οικονομία, πόλεμος και θεσμοί: Η Αρχαία Αθήνα από την Αρχαϊκή ώς την Κλασική Περίοδο (750-323 π.Χ.). Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος.
• Κυριαζής, Ν. & Οικονόμου, Ε.Μ. (2015), Δημοκρατία και Οικονομία: Μια αναλυτική ιστορία της δημοκρατίας από τη γέννησή της μέχρι σήμερα. Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος.