Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής: Ο νους που οργάνωσε το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης το 1920

Της Χρυσάνθης Βουτσά*

– Η ΕΜΕ Μαγνησίας [Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία – Παράρτημα Μαγνησίας] από κοινού με την Πολιτιστική Εστία Μικρασιατών «ΙΩΝΕΣ» οργάνωσαν επετειακή εκδήλωση μνήμης προς τιμήν του μεγάλου Έλληνα Μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή (1873 – 1950) με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων απ’ το θάνατό του: 2 Φεβρουαρίου 1950 – 2 Φεβρουαρίου 2020 (Σήμερα).

– Ήταν το περασμένο Σάββατο 25 Ιανουαρίου στο Πολιτιστικό Κέντρο Ν. Ιωνίας. Ομιλητής ο Μαθηματικός και Διευθυντής του «Μουσείου Καραθεοδωρή» στην Κομοτηνή κ. Αθανάσιος Λιπορδέζης, ο οποίος αναφέρθηκε στη ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.

– Θερμά συγχαρητήρια στις δύο κυρίες, την Πρόεδρο της ΕΜΕ Μαγνησίας κ. Στέλλα Δημητρακοπούλου και την Πρόεδρο των «Ιώνων» κ. Άννα Πετσιάβα για την σπουδαία εκδήλωση, με περιεχόμενο, νόημα και ουσία, χωρίς «φιοριτούρες», όπως – συνήθως – οι χαιρετισμοί κάποιων παρισταμένων που το μόνο που προσθέτουν είναι να καθυστερούν την εκδήλωση, την όποια εκδήλωση! Με ιδιαίτερη σεμνότητα η κ. Δημητρακοπούλου έκανε από του βήματος μια σύντομη εισαγωγή – χαιρετισμό και την ακολούθησε η κ. Πετσιάβα, στους ίδιους τόνους και χωρίς να μακρηγορήσει.

– Η οικογένεια Καραθεοδωρή έλκει την καταγωγή της από την Αδριανούπολη της Θράκης. Γονείς του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή ήσαν ο Στέφανος Καραθεοδωρή, ιατρός και λόγιος στην Κωνσταντινούπολη και η Δέσποινα Πετροκόκκινου απ’ τη Χίο. Πρόκειται για οικογένεια με καθαρά ελληνοπρεπή παιδεία και πιστή στα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη.

– Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1873, ενώ τις Γυμνασιακές του σπουδές έκανε στο Βέλγιο όπου μετετέθη ο πατέρας του ως Διπλωμάτης. Σε ηλικία μόλις 16 ετών παίρνει το Πρώτο Βραβείο Μαθηματικών του Βελγίου. Περατώνει τις σπουδές του στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικών του Βελγίου και ως «μηχανικός» πλέον μεταβαίνει στην Αίγυπτο για τα έργα του Ασουάν για δύο χρόνια. Εκεί, στην ενασχόλησή του με την Πυραμίδα του Χέοπος, ανακαλύπτει τη γοητεία των Μαθηματικών στην οποίαν ενδίδει και στην οποίαν αφοσιώνεται με πάθος εγκαταλείποντας την ειδικότητα του μηχανικού.

– Έτσι, το 1900 και σε ηλικία 27 ετών επιστρέφει στο Βερολίνο αποφασισμένος να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη Μαθηματική Επιστήμη. Το 1904 αναγορεύεται κιόλας Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Γκαίτινγκεν και τον επόμενο χρόνο Υφηγητής στο ίδιο Πανεπιστήμιο ενώ – παράλληλα – διδάσκει και σε άλλα Γερμανικά Πανεπιστήμια. Είναι πλέον γνωστός και εξελίσσεται με… «ταχύτητα φωτός!».

– Σύγχρονός του ο Άλμπερτ Αϊνστάιν (1879 – 1955) με τον οποίον αλληλογραφούν πάνω σε θέματα Μαθηματικών, στην οποίαν αλληλογραφία φαίνεται η εκτίμηση και ο θαυμασμός του μεγάλου Αϊνστάιν για τον Έλληνα Μαθηματικό. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
«…Αν θέλετε να κάνετε τον κόπο να μου αναπτύξετε και τους «κανονικούς μετασχηματισμούς» θα βρείτε στο πρόσωπό μου έναν ευγνώμονα και συνειδητό ακροατή. Κι αν επί πλέον λύσετε το πρόβλημα των «ανοιχτών γραμμών» τότε προσκυνώ σας. Εδώ κρύβεται κάτι με το οποίο πρέπει να ασχοληθούν οι κορυφαίοι» (όπως εσείς, εννοεί).
Δικός σας
Άλμπερτ Αϊνστάιν

– Την ίδια αντιμετώπιση έχει από όλους τους σύγχρονούς του αφού τυγχάνει της καθολικής αναγνώρισης ως η «μαθηματική ιδιοφυία» της εποχής με διεθνή καταξίωση. Ακριβώς τη στιγμή που «μεσουρανεί» στα Γερμανικά Πανεπιστήμια τον καλεί στην Ελλάδα ο Ελευθέριος Βενιζέλος προκειμένου να οργανώσει το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης, 1919. Προς απογοήτευση των συναδέλφων του στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου αποδέχεται την πρόσκληση του Βενιζέλου προτάσσοντας – ως Έλλην – το καθήκον του προς την Πατρίδα!

– «Θα πάτε εις την Σμύρνην, θα σας παράσχουν όλας τας ευκολίας, το έργο σας είναι σπουδαίο!», τον ενθαρρύνει ο Βενιζέλος ενώ ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος τον υποδέχεται με τα εξής θερμά λόγια:
«Τω διαπρεπή Καθηγητή Μαθηματικών και σοφώ Διοργανωτή του Α’ Ελληνικού Πανεπιστημίου εν τη απελευθερωθείση Πρωτευούση της Μικρασιατικής Ελλάδος Κυρίω Κωνσταντίνω Καραθεοδωρή»
Ο Μητροπολίτης Σμύρνης.

– Πράγματι, ως νους οξυδερκής, οργάνωσε το Πανεπιστήμιο εργαζόμενος νυχθημερόν. Ιδρύει και νέα τμήματα, ενώ – στην κυριολεξία – αναλώνεται και στην οργάνωση της Βιβλιοθήκης. Για τη λειτουργία του Πανεπιστημίου μετεκάλεσε ο ίδιος Έλληνες και ξένους διαπρεπείς επιστήμονες απ’ τα Ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια. Έγιναν μέχρι και έργα ανακατασκευής του κτιρίου κτισμένο πάνω στο λόφο Μπαχρή Μπαμπά με πανοραμική θέα της Σμύρνης. Έκανε και τι δεν έκανε και ενώ ήταν όλα έτοιμα για να λειτουργήσει το Πανεπιστήμιο, ακόμη και η σφραγίδα, τους πρόλαβαν τα γεγονότα του ’22.

– Με κίνδυνο της ζωής του θα αναχωρήσει την τελευταία στιγμή αγωνιώντας να επιβιβάσει σε πλοία τα όσα με τόση επιμέλεια μετέφερε από την Ευρώπη για το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης. Συγκλονίζει η περιγραφή του δημοσιογράφου Δανιηλίδη:
«Ήμουν έτοιμος να αποπλεύσω με μια κατάμεστη βάρκα όταν είδα στην προκυμαία τον καθηγητή Καραθεοδωρή. Σχεδόν σηκωτό τον πήγα στη βάρκα ενώ αυτός στιγμή δεν έπαψε να έχει στραμμένη την κεφαλή του προς τη μεριά της Σμύρνης, αμίλητος και δακρυσμένος».

– Κατά τον ομιλητή κ. Αθανάσιο Λιπορδέζη πήρε μαζί του και το κλειδί του Πανεπιστημίου συμβολικά; Ποιος ξέρει! Από συναισθηματική ανάγκη; Ίσως. Πάντως το παρέδωσε τελικά – σε ποιον λέτε! – στον άλλο «μεγάλο» που κι αυτός εγκατέλειψε τελευταίος την παραλία του Τσεσμέ μετά και τον τελευταίο στρατιώτη του, περνώντας απέναντι στη Χίο, το Νικόλαο Πλαστήρα (!), σύμφωνα πάντα με τον κ. Λιπορδέζη ο οποίος – όντως – γνώριζε πάρα πολλά πράγματα καθηλώνοντας το ακροατήριό του.

– Μετά απ’ αυτή τη δυσάρεστη εξέλιξη των πραγμάτων ο Κων. Καραθεοδωρή επιστρέφει στην Ευρώπη (Μόναχο), όπου θα συνεχίσει την… «αναρρίχησή του στο Έβερεστ των Μαθηματικών!», καταπλήσσοντας με την ευρηματικότητά του στα πεδία της Μαθηματικής Επιστήμης.

– Μετά τη «λαίλαπα» του 1922 και ενώ η χώρα προσπαθεί να περιθάλψει και να αποκαταστήσει όπως – όπως ενάμισυ εκατομμύριο Έλληνες πρόσφυγες, η Κυβέρνηση Ελευθ. Βενιζέλου, που προέκυψε από τις εκλογές του 1928 με Υπουργό Παιδείας το Γεώργιο Παπανδρέου, καλεί εκ νέου (!) τον Κων. Καραθεοδωρή προκειμένου να συγκροτήσει τα δύο μεγάλα Πανεπιστήμια της χώρας, αυτό των Αθηνών και το νεοσύστατο (1925) Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

– Σε συνεδρίαση της Βουλής το Δεκέμβριο του 1929 ο Βενιζέλος λέει τα εξής:
«Όπως γνωρίζετε, ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή δεν είναι μόνον μια μεγάλη Μαθηματική Εξοχότης, αλλά και διακεκριμένος Οργανωτής Ανωτέρων Σχολών της Ευρώπης. Η Μεγάλη Γερμανία ανέθεσε εις αυτόν την οργάνωση του Πανεπιστημίου του Breslau,
ενώ ο Υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου συμπληρώνει:
«Θεωρούμεν ευτυχές το γεγονός για τα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης και ενός τρίτου (!) που ενδεχομένως είναι το Πανεπιστήμιο Αιγαίου (!) με έδρα τη Μυτιλήνη ή τη Χίο, διότι, ως Έλλην Επιστήμων, ο Κων. Καραθεοδωρή ο οποίος τιμά το Ελληνικόν όνομα εις την ξένη, έτρεξε να προσφέρει τα φώτα του προς την Πατρίδα» (αυτά Δεκέμβρη του ’29).

– Εν τω μεταξύ, με το που το πληροφορούνται οι συνάδελφοί του καθηγητές στο Μόναχο, τον αποτρέπουν και του συνιστούν… «να μην βάλει ξανά στέφανον εξ ακανθών στο κεφάλι του για την Ελλάδα!».

– Ο Κων. Καραθεοδωρή, όμως, ως γνήσιο τέκνο της Ελλάδος θα σκιρτήσει στο νέο κάλεσμα της Πατρίδος και για δεύτερη φορά (!) θα σπεύσει να αναλάβει το έργο που του αναθέτουν, την οργάνωση των δύο Πανεπιστημίων.

– Θα εργαστεί επί δύο χρόνια με την ιδιότητα του Πρύτανη και, όπως ισχυρίζονται οι ειδικοί, με τις προδιαγραφές (κανονισμό) «Καραθεοδωρή» τα δύο Πανεπιστήμια λειτούργησαν για τα επόμενα 50 χρόνια (1982).

– Δυστυχώς όμως για άλλη μια φορά το έργο του θα προσκρούσει, αυτή τη φορά σε πολιτική συγκυρία, λόγω πολιτικής αστάθειας, προέκταση του Εθνικού Διχασμού, θα έλεγα, με τη δεύτερη απόπειρα κατά του Βενιζέλου το ’33. Η Ελλάδα, που πριν δυο χρόνια τον δέχθηκε… «μετά βαΐων και κλάδων», τώρα, μέσω ενός υπαλλήλου Γ’ Κατηγορίας, του ανακοινώνει πως… «τον ευχαριστεί για τις μέχρι τούδε υπηρεσίες του!…». Καταλάβατε, τον αποπέμπουν εν μία νυκτί!

– Πάλι, με το που μαθεύτηκε στην Ευρώπη ότι, η Κυβέρνηση της Ελλάδος απάλλαξε τον Κων. Καραθεοδωρή από τα καθήκοντά του, σήμανε συναγερμός ποιο Πανεπιστήμιο θα τον πρωτοπάρει!

– Το 1932 ο Κων. Καραθεοδωρή επιστρέφει στο Μόναχο, στη συνέχεια θα πάει στην Αμερική επισκεπτόμενος τα Πανεπιστήμια Χάρβαρντ και Μασσαχουσέτης, για να επανέλθει οριστικά στο Μόναχο όπου θα μείνει μέχρι το θάνατό του, σαν σήμερα 2 Φεβρουαρίου 1950.

– Στην προσωπική του ζωή καταγράφεται ο πρόωρος θάνατος της μητέρας του Δέσποινας, όταν ήταν νήπιο 6 ετών! Τον ίδιο και την αδελφή του Ιουλία ανέθρεψε η γιαγιά του εκ μητρός, η Ευθαλία Πετροκόκκινου, μια σωστή «αρχόντισσα του Αιγαίου» στη Χίο, όπου, κάθε καλοκαίρι, συγκεντρώνονταν όλα τα ξαδέλφια μαζί! Ο Κων. Καραθεοδωρή με τη σύζυγό του Ευφροσύνη απέκτησαν 2 παιδιά, τον Στέφανο και τη Δέσποινα (όνομα των γονιών του).

– Μετά το πέρας της ομιλίας του κ. Λιπορδέζη πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της Έκθεσης στο Φουαγιέ του Πολιτιστικού Κέντρου, που περιελάμβανε Αρχειακό Υλικό του «Μουσείου Καραθεοδωρή» – χώρος επισκέψιμος στην Κομοτηνή – κυρίως ντοκουμέντα αλληλογραφίας με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, με ακαδημαϊκούς για τις λεπτομέρειες της ίδρυσης του Πανεπιστημίου στην Ιωνία, επιστολές απ’ τα Πανεπιστήμια της Ευρώπης που τον διεκδικούσαν, επιστολές με τον Αϊνστάιν, όλα σε χειρόγραφη μορφή αφού η επιστολή ήταν τότε ο μόνος τρόπος επικοινωνίας, το e-mail ήταν ακόμα πολύ μακρυά!

– Ήθελα να επιβραβεύσω κάποιους γονείς που ήρθαν στην εκδήλωση με τα παιδιά τους, ηλικίας Γυμνασίου – Λυκείου, προκειμένου να ακούσουν για το μεγάλο Έλληνα Μαθηματικό. Προσωπικά, με συγκίνησε και η παρουσία πολλών συναδέλφων Μαθηματικών, συνταξιούχων (!), ορισμένοι εκ των οποίων συνυπηρέτησαν με τον σύζυγό μου Παναγιώτη όπως, ο κ. Στέλιος Τσαρούχας, ο κ. Νίκος Ξενάκης, η κ. Κούλα Προσμίτη, ο κ. Σπύρος Δημόπουλος και ο «εν ενεργεία» κ. Θωμάς Καρανίκας, πρώην Σύμβουλος των Μαθηματικών. Μεγάλος απών, λόγω υποχρεώσεων στην «Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος», ο γνωστός συμπολίτης μαθηματικός κ. Κώστας Μαυρομάτης (έχει εντρυφήσει στην αλληλογραφία Καραθεοδωρή – Αϊνστάιν, απ’ ό,τι θυμάμαι).

– Η εν λόγω εκδήλωση, σεβαστοί αναγνώστες, – επιτρέψτε μου – όχι μόνο με συγκίνησε, μου «ξύπνησε» και μνήμες απ’ την οικογενειακή ζωή και με πήγε χρόνια πίσω. Ο αείμνηστος σύζυγός μου Παναγιώτης, ως μαθηματικός, μας μιλούσε συχνά για τον Κων. Καραθεοδωρή τον οποίον εθαύμαζε, οπότε δεν υπήρχε περίπτωση να μην πήγαινε στην συγκεκριμένη εκδήλωση, γι’ αυτό είπα να πάω εγώ… «στο πόδι του!», πέρα απ’ το προσωπικό μου ενδιαφέρον για το μεγάλο Έλληνα Μαθηματικό.

– Που λέτε, τότε που είχαμε τα παιδιά μικρά, νήπια ακόμη, ο σύζυγός μου – χαριτολογώντας – έλεγε για το γιο μας Θοδωρή πως θα ήθελε να μοιάσει του… «Καραθεοδωρή!», φιλοδοξώντας, βέβαια, το ελάχιστο, να γίνει ο γιος του μαθηματικός, τίποτε περισοσότερο διότι, για όσους τον γνώριζαν, ξέρουν πόσο ρεαλιστής και προσγειωμένος άνθρωπος ήταν, απλά έκανε λογοπαίγνιο με το όνομα.

– Τα χρόνια πέρασαν κι όταν ο Θοδωρής έδινε Πανελλήνιες ο πατέρας του είχε ήδη «φύγει» και, παρά τη δική μου προτροπή να σπουδάσει τη Μαθηματική Επιστήμη και να υπηρετήσει την Εκπαίδευση, εκείνος επέλεξε το Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Όσο για το κορίτσι, τη Στέλλα, αυτή από μικρή ήταν «ταγμένη» για τη Θεωρητική Κατεύθυνση, σήμερα φιλόλογος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση υπηρετεί στην παραμεθόριο.

– Είν’ αλήθεια, ο… Μπαμπάς δεν «πρόλαβε» να καμαρώσει, έφυγε νωρίς (1989), αξιώθηκε βέβαια να δει πάρα πολλούς μαθητές του στα Ανώτατα Ιδρύματα, … κι εκείνα «παιδιά» του ήταν, κάποια απ’ αυτά μάλιστα ήρθαν και στην εκδήλωση, ως μαθηματικοί (!), τα καμάρωνα εγώ για κείνον!

* συντ/χου Εκπαιδευτικού ΠΕ6