Tου
Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών
Για την προεικόνιση της Θεοτόκου ως Κλίμακα στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη έχουν γραφεί πολλά. Εδώ θα σημειώσουμε μερικές μόνο πτυχές του θέματος, όπως αυτό αναδεικνύεται στην θαυμάσια υμνογραφία των Δεσποτοθεομητορικών εορτών του Ευαγγελισμού και του Ακαθίστου Ύμνου.
«Εξήλθεν Ιακώβ από του φρέατος του όρκου, και επορεύθη εις Χαρράν. Και απήντησε τόπω, και εκοιμήθη εκεί· έδυ γαρ ο ήλιος· και έλαβεν από των λίθων του τόπου, και έθηκε προς κεφαλής αυτού, και εκοιμήθη εν τω τόπω εκείνω. Και ενυπνιάσθη, και ιδού κλίμαξ εστηριγμένη εν τη γη, ης η κεφαλή αφικνείτο εις τον ουρανόν, και οι Άγγελοι του Θεού ανέβαινον και κατέβαινον επ’ αυτής. Ο δε Κύριος επεστήρικτο επ’ αυτής, και είπεν: Εγώ ειμι ο Θεός Αβραάμ του πατρός σου, και ο Θεός Ισαάκ· μη φοβού· η γη, εφ’ ης συ καθεύδεις επ’ αυτής, σοι δώσω αυτήν, και τω σπέρματί σου.» (Γεν., κη’,10-17.)
Βασισμένοι στην ανωτέρω διήγηση της Γενέσεως, οι Πατέρες αποφαίνονται ότι η Κλίμαξ του Ιακώβ προτυπώνει και προεικονίζει τη Θεοτόκο. Αυτό στις Γραφές δηλώνεται «μυστικώς», λέγει ο Ιωάννης Δαμασκηνός: «Μυστικώς ταις ιεροτεύκτοις Γραφαίς, λαλείται περί Σου, Μήτερ Υψίστου. Κλίμακα γαρ πάλαι Ιακώβ Σε προτυπούσαν, ιδών έφη· βάσις Θεού αύτη…». Ώστε, ο ιερός Πατήρ, με το ποιητικό «βάσις Θεού αύτη», υπονοεί την φράση «ο δε Κύριος επεστήρικτο επ’ αυτής» (ενν. της Κλίμακας), της ανωτέρῳ περικοπής της Γενέσεως. Το συσχετισμό Κλίμακας και Πύλης βλέπει στο πρόσωπο της Θεοτόκου και ο ποιητής τού εξαποστειλαρίου τού Ευαγγελισμού, καθώς «χαιρετίζει» την «σεμνήν Μητρόθεον» με πλήθος εικόνων – προεικονίσεων: «…χαίρε έμψυχε βάτε· χαίρε λαμπάς· χαίρε θρόνε· χαίρε κλίμαξ και πύλη…».
Την προεικόνιση θεωρεί δεδομένη και ο άδηλος ποιητής του Κοντακίου του Ακαθίστου Ύμνου, υμνώντας την κεχαριτωμένη ανύμφευτη Νύμφη ως «Κλίμακα επουράνιο, δι’ ης κατέβη ο Θεός» και ως «γέφυρα μετάγουσα από γης προς ουρανόν». Μόνο με την Κλίμακα αυτή «τα ουράνια συναγάλλεται τῃ γη» και «τα επίγεια συγχορεύει ουρανοίς». Πώς θα μπορούσε να συμβεί τούτο, αν η Θεοτόκος Μαρία δεν εστέκετο οδός διαβιβάζουσα και Κλίμαξ ανωφερής, η οποία κατήργησε το μέγα χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπων; Συμφωνεί και ο ποιητής του Κανόνα του Ακαθίστου, Ιωσήφ ο Υμνογράφος, ψάλλοντας: «…χαίρε κλίμαξ γήθεν, πάντας ανυψώσασα χάριτι· χαίρε η γέφυρα όντως, η μετάγουσα, εκ θανάτου παντας, προς ζωήν τους υμνούντας Σε». Δι’ αυτής «τα κάτω τοις άνω συνάπτεται… Χαράς Ευαγγέλια… Ω, Μυστήριον!», γράφει ο Ανδρέας Ιεροσολυμίτης και «τα ουράνια τῃ γῃ συνεπαγάλλονται», βεβαιώνει ο επίσης άδηλος ποιητής άλλου Κανόνα στον Ευαγγελισμό.
Στα εσπέρια τροπάρια του Ευαγγελισμού ο Αρχάγγελος Γαβριήλ προσφωνεί τη Θεοτόκο «μετάρσιο Κλίμακα»: «Βουλήν προαιώνιον, αποκαλύπτων Σοι Κόρη, Γαβριήλ εφέστηκε, Σε κατάσπαζόμενος, και φθεγγόμενος· Χαίρε γη άσπορε… και κλίμαξ η μετάρσιος, ην ο Ιακώβ εθεάσατο· … μετά Σου ο Κύριος». Έχει σημασία, ότι η Κλίμαξ αυτή είναι «μετάρσιος», δηλαδή, έχει υψωθεί από το έδαφος (έδαφος νοούνται ο κόσμος, τα γήινα) και αιωρείται ψηλά στον αέρα, στον ουρανό. Άρα, η Θεοτόκος ως «Κλίμαξ μετάρσιος» δεν στηρίζεται ούτε μένει στα δεδομένα της αμαρτωλότητας και της φθοράς· αυτά τα υπερέβη· έχει εξυψωθεί σε νοητό ύψος πνευματικής μεσότητας μεταξύ ανθρώπων και Θεού.
Η Θεοτόκος δεν είναι μόνο Κλίμαξ ανάγουσα τον άνθρωπο προς τον Θεό. Είναι και η Κλίμακα την οποία κατέβηκε ο Θεός Λόγος για να συναντήσει τον άνθρωπο: «Κλίμαξ ην… ο Ιακώβ προείδε, Συ ει Παρθένε, Λόγος δι’ ης κατήλθε, και σάρκα λαβών…». Όχι μόνο κατήλθε, αλλά έλαβε Σάρκα από τα αγνά και παρθενικά αίματά Της. Το ίδιο διατυπώνεται και σε άλλο Κανόνα τού Ευαγγελισμού (ίδιο νόημα, διαφορετική ποιητική έμπνευση), όπου ο Κτίστης κατέβηκε τη «μυστική Κλίμακα» (τη Θεοτόκο), που αποκαλύφθηκε στον Ιακώβ. Έτσι, απαλλάσσει και λυτρώνει τους «βροτούς»: «Ώφθης Ιακώβ μυστική κλίμαξ πάλαι, δι’ ης ο Κτίστης (= ο Θεός Λόγος) καταβάς βροτούς ρύει…».
Ακόμη· το Κοντάκιο του Ακαθίστου μάς υπενθυμίζει, ότι Εκείνη μιμήθηκε τους αγίους Αγγέλους, τους οποίους αξιώθηκε να δει στην Κλίμακα ο Ιακώβ! Εκείνη φανέρωσε στους λαούς και ποιο βίο διάγουν οι Ασώματες Ταξιαρχίες, εφόσον ο δικός Της βίος επί γης ήταν ισάγγελος («χαίρε, των Αγγέλων τον βίον εμφαίνουσα»). Μη λησμονούμε, ότι μιλούμε για «την Τιμιωτέραν των Χερουβίμ και ενδοξοτέραν ασυγκρίτως των Σεραφίμ…». Ο βίος Της επί γης υπήρξε ανώτερος των Αγγέλων, ενώ συνάμα αποτελεί ένα πολυδιάστατο μαρτύριο· η χαρά της χριστομητρότητος επισκιάζεται από τα πολύπλευρα και πολυώδινα μαρτύρια της ταπεινώσεως, της σιωπής, της αναμονής, εν τέλει, το μαρτύριο της «ρομφαίας» (Λουκ. β’, 34-35). Όμως, αυτό το διά βίου μαρτύριο είναι ο λόγος για τον οποίο, κατά την αγία Κοίμηση και Ματάστασή Της, «Κλίμαξ προς Ουρανόν ο τάφος γίνεται».
«Ξένον τόκον ιδόντες» δι’ Αυτής της νοητής Κλίμακας, της Κυρίας Θεοτόκου, έχουμε πλέον δυνατότητα να «ξενωθώμεν του κόσμου, τον νουν εις ουρανόν μεταθέντες». Η Ψαλτική Τέχνη μπορεί να μας βοηθά σ’ αυτό: Οι αναβάσεις των μουσικών κλιμάκων όμορφα και ωφέλιμα μπορούν να μας υπενθυμίζουν την «εις ουρανόν μετάθεσιν» του νου, οι δε καταβάσεις τους, την άκρα συγκατάβαση του ενανθρωπήσαντος Θεού Λόγου, τον Οποίο είδαν οι θνητοί ως «ξένον Τόκον».