Η Ψαλτική Παράδοση της Μαγνησίας

Του
Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών

Η Μαγνησία καυχάται για πολλές ευλογίες του Θεού, όπως, άλλωστε, κάθε γωνιά της γης. Στον εκκλησιαστικό χώρο, ο Βόλος, το Πήλιο και οι γύρω περιοχές γέννησαν ή φιλοξένησαν πολλές προσωπικότητες, που προήγαγαν και πρόβαλλαν τον τόπο. Ανάμεσα στα άλλα περίφημα ή λιγότερο γνωστά, διόλου ευκαταφρόνητη θέση κατέχει η Ψαλτική Παράδοση, στην οποία είναι αφιερωμένο το σημερινό άρθρο. Πρόκειται για τέχνη ειδική, όχι τόσο διαδεδομένη, ελάχιστα προβεβλημένη και υποστηριγμένη, η οποία αθόρυβα διαγράφει τη δική της πορεία, παράλληλη με την πορεία του τόπου.
Αν και η Μαγνησία υπήρξε σχετικά απομακρυσμένη από τα μεγάλα εκκλησιαστικά κέντρα της Ορθοδοξίας (Κωνσταντινούπολη, Άγιον Όρος, Μετέωρα, κ.λπ.), στα οποία η Ψαλτική Τέχνη γνώρισε εξαιρετικά μεγάλη άνθιση, εντούτοις η δυναμική αυτών των εκκλησιαστικών μουσικών πόλων δεν ήταν δυνατό να αφήσει αδιάφορους τους κατοίκους της Μαγνησίας. H παρατηρούμενη εδώ, ήδη από τον ΙΗ’ αι., ανάκαμψη του εμπορίου, των γραμμάτων, των τεχνών και παράλληλα η παρουσία καλά συγκροτημένης εκκλησιαστικής οργάνωσης επισκοπών ή μητροπόλεων, καλλιέργησε το έδαφος για μορφωτικές και καλλιτεχνικές επαφές με τα ορθόδοξα αυτά εκκλησιαστικά κέντρα.
Η Εκκλησιαστική Μουσική τής Μαγνησίας κατά τους τρεις περασμένους αιώνες ανέπτυξε στενή σχέση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και το Άγιον Όρος. Οι δύο αυτοί πόλοι ανάπτυξης και καλλιέργειας της Ψαλτικής Τέχνης επηρέασαν και εμβολίασαν την περιοχή με αυθεντικό Βυζαντινό Μέλος, ενώ, συγχρόνως, και οι ίδιοι τροφοδοτήθηκαν με έμψυχο υλικό προερχόμενο από τη Μαγνησία. Πολλοί και σημαντικοί Μαγνησιώτες, εγκατεστημένοι στην Πόλη και στο Όρος, έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στη διακονία της Εκκλησιαστικής Μουσικής, ψάλλοντας, διδάσκοντας, μελοποιώντας, αντιγράφοντας μουσικούς κώδικες ή και χρηματοδοτώντας τη συγκρότηση μουσικών χειρογράφων. Έτσι:
-Κωνσταντινουπολίτικη Πατριαρχική Παράδοση. Διατηρείται δίαυλος επικοινωνίας της Μαγνησίας με την Κωνσταντινούπολη. Οι ποικίλες επαφές καθιστούν γνωστούς στη Μαγνησία τους Πρωτοψάλτες, Λαμπαδαρίους και Δομεστίκους της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, συμβάλλουν δε στη διάδοση των έργων τους, στην καθιέρωση του λεγόμενου «πολίτικου ψαλτικού ύφους» και, γενικότερα, του πατριαρχικού λατρευτικού τελετουργικού. Μάλιστα, πολλοί είναι εκείνοι, οι οποίοι – ακόμη και σε πρόσφατες περιόδους – καταφεύγουν στην Πόλη για σπουδές στην Εκκλησιαστική Μουσική, με διακαή πόθο να γίνουν «ακουσταί» των ψαλτών του Οικουμενικού Θρόνου. Εξάλλου, οι ανταλλαγές και οι εκδιώξεις του Ρωμιών από την Κωνσταντινούπολη φέρνουν πολλούς πρόσφυγες ψάλτες και μουσικοδιδασκάλους στη Μαγνησία και γίνονται αφορμή για να εμπλουτιστεί ποσοτικώς και ποιοτικώς το ιεροψαλτικό δυναμικό της περιοχής μας.
-Αγιορείτικη Ψαλτική Παράδοση. Από την άλλη πλευρά, η ακτινοβολία του Αγίου Όρους και η κατά περιόδους έξαρση των τάσεων μοναχισμού, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός αμφίδρομου ρεύματος, το οποίο τροφοδοτεί τον Άθω με μοναχούς, προσωρινά διαμένοντες στο Όρος ιεροσπουδαστές ή εργάτες και με πολλούς διερχόμενους προσκυνητές, η δε Μαγνησία πλουτίζεται με αγειρείτικα μοναστηριακά μετόχια. Οι διασυνδέσεις αυτές εμπλουτίζουν την εντόπια Ψαλτική Παράδοση με ψάλτες, μουσικοδιδασκάλους, μελουργούς, αντιγραφείς κωδικογράφους κ.τ.ό., και ανανεώνουν το ψαλτικό ρεπερτόριο ή το τελετουργικό των Ακολουθιών, προσαρμόζοντάς το στα αγιορείτικα πρότυπα. Εξάλλου, διόλου ευκαταφρόνητη δεν είναι η επιρροή και των Μετεώρων – του άλλου μοναστικού ομφαλού – στη διαμόρφωση της μαγνησιώτικης Ψαλτικής.
-Σμυρναίικη Ψαλτική Παράδοση. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μη γίνει λόγος για τις επιρροές που ασκεί στη Μαγνησία η Σμυρναίικη Ψαλτική Παράδοση. Η τελευταία καταφθάνει εδώ σε μικρή κλίμακα μέσω ποικίλων συναλλαγών της Μαγνησίας με τη Μικρά Ασία και τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, κυρίως, όμως, τα κύματα προσφύγων μετά τον μικρασιατικό ξεριζωμό μεταφέρουν ευρύτερα τη δική τους Ψαλτική Παράδοση. Στοιχεία αυτής της παραδόσεως μπορούσε κανείς εύκολα να επισημάνει μέχρι πρότινος στο τοπικό μας ψαλτικό ιδίωμα.
Η ζύμωση όλων των ανωτέρω ψαλτικών ρευμάτων – ίσως και άλλων ακόμη μικρότερης εμβέλειας – άφησε ως προίκα στη Μαγνησία ένα χαρακτηριστικό τοπικό Ψαλτικό Ύψος, καθαρό και διαυγές, το οποίο συνδυάζει όλα τα καλά στοιχεία των ανωτέρω Ψαλτικών Παραδόσεων. Αποκορύφωμα αυτών των ζυμώσεων αποτέλεσε η γνωστή στο πανελλήνιο, κι όχι μόνο, προσωπικότητα της Ψαλτικής, ο Μανώλης Χατζημάρκος. Ο μεγάλος διδάσκαλος συνδύαζε εμπειρία βαθιάς παράδοσης και εκπληκτική φωνή εντυπωσιακής εκτάσεως και διαύγειας. Ήταν προικισμένος με ερμηνευτική δεινότητα, πλούσια θεωρητική κατάρτιση, μελοποιητική ικανότητα και χοραρχική μαεστρία. Έτσι, πολύ νωρίς διακρίθηκε ανάμεσα στους συμπολίτες του ιεροψάλτες και μουσικοδιδασκάλους. Δίδαξε πολυάριθμους μαθητές και συνέβαλε καθοριστικά στην επάνδρωση των ναών της Μαγνησίας με δόκιμους ψάλτες, πολλοί εκ των οποίων ανεδείχθησαν καθηγητές Βυζαντινής Μουσικής. Ο Χατζημάρκος κυριάρχησε καταλυτικά στον Βόλο και δημιούργησε «Σχολή», η φήμη της οποίας απλώθηκε σε όλες τις ορθόδοξες εκκλησιαστικές κοινότητες. Οι κινούμενοι στον χώρο της Εκκλησιαστικής Μουσικής, ακόμη σήμερα, λένε «Βόλος» και σκέφτονται «Χατζημάρκος».
Το φαινόμενο αυτό είχε το αρνητικό αποτέλεσμα να αποσιωπάται – εσκεμμένα ή όχι – και σταδιακώς να ξεχαστεί όλη η προγενέστερη του Μανώλη Χατζημάρκου Ψαλτική Παράδοση της Μαγνησίας, η οποία – όπως ανακαλύπτεται σήμερα – όχι μόνο δεν είναι ευκαταφρόνητη, αλλά αναδεικνύεται τεράστια, μακρόχρονη, αυθεντική, γνήσια δε πατριαρχική. Αλλά, περί αυτής, πρώτα ο Θεός, την επόμενη Κυριακή.