Από το καλοκαίρι του 2019, το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη ανέλαβε να εντοπίσει και να καταγράψει τις αρχέτυπες εκδόσεις που φυλάσσονται σε βιβλιοθήκες όλης της Ελλάδας, ανάμεσα στις οποίες και τρεις της Μαγνησίας, στη βιβλιοθήκη του Θρησκευτικοφιλολογικού Συλλόγου Βόλου «Οι Τρεις Ιεράρχαι», στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών Πηλίου και στη Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζαγοράς.
Το έργο αυτό υλοποιείται από τις επιμελήτριες παλαιού και σπάνιου υλικού της Ιστορικής Βιβλιοθήκης Βέρα Ανδριοπούλου, Κλεοπάτρα Κυρτάτα και Αγγελική Παπαδοπούλου και τη συντηρήτρια του Ιδρύματος Αγγελική Παπαχαραλάμπους-Κρίτζαλη. Επισκέπτονται βιβλιοθήκες από την Κρήτη έως τη βόρεια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, δημόσιες, δημοτικές, πανεπιστημιακές και ιδιωτικές, αναζητώντας τα σωζόμενα αρχέτυπα, τα βιβλία που τυπώθηκαν στην Ευρώπη από τις απαρχές της τυπογραφίας, στο μέσον του 15ου αιώνα, μέχρι και το συμβατικό όριο του 1500.
Στόχος του προγράμματος είναι να καταγράψει, όχι μόνο ποια είναι αυτά τα βιβλία, αλλά και τις υλικές μαρτυρίες που φέρουν και αποτελούν ιστορικές πληροφορίες για την πορεία τους στον χώρο και στον χρόνο: Χειρόγραφες σημειώσεις, βιβλιοδεσία, διακόσμηση, σφραγίδες, ονόματα προηγούμενων κτητόρων. Παράλληλα, συγκεντρώνονται πληροφορίες και για τις ίδιες τις βιβλιοθήκες και την ιστορία τους, συχνά συνδεδεμένη με τα πρώιμα αυτά βιβλία.
Βιβλία του 15ου αιώνα,
πρώτου της τυπογραφίας
Όπως σημειώνουν οι ίδιες οι επιμελήτριες, η έρευνα αυτή μας έφερε τον Μάρτιο του 2022 στη Μαγνησία, συγκεκριμένα στον Βόλο και στο Πήλιο, όπου γνωρίζαμε τρεις βιβλιοθήκες με αρχέτυπες εκδόσεις: Τη βιβλιοθήκη του Θρησκευτικοφιλολογικού Συλλόγου Βόλου «Οι Τρεις Ιεράρχαι», τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών Πηλίου και τη Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζαγοράς. Στην επικοινωνία μας με τους υπεύθυνους των βιβλιοθηκών επιβεβαιώσαμε τις πληροφορίες που είχαμε από παλαιότερες πηγές και προηγούμενες έρευνες και με τη συνεργασία και την υποστήριξή τους φωτογραφίσαμε, μελετήσαμε και καταγράψαμε συνολικά έξι βιβλία.
Το πρώτο εντοπίζεται στη βιβλιοθήκη του συλλόγου «Οι τρεις Ιεράρχες», το περίφημο Ετυμολογικό Λεξικό, που εκδόθηκε στη Βενετία το 1499, σε συνεργασία του εκδότη και τυπογράφου Νικόλαου Βλαστού με τον Ζαχαρία Καλλιέργη και με την οικονομική συμβολή της Άννας Νοταρά, κόρης του μεγάλου δούκα Λουκά Νοταρά. Η έκδοση, σε επιμέλεια του κρητικού λογίου Μάρκου Μουσούρου, φέρει τα χαρακτηριστικά τυπογραφικά στοιχεία του Ζαχαρία Καλλιέργη και πλούσια διακόσμηση με πρωτογράμματα και επίτιτλα σε κόκκινο χρώμα.
Δύο αρχέτυπα διαθέτει η Δημόσια Βιβλιοθήκη Μηλεών, και τα δύο του διάσημου βενετού τυπογράφου Άλδου Μανούτιου: Την πρώτη έκδοση των κωμωδιών του Αριστοφάνη, τυπωμένη το 1498, και τον 4ο τόμο από τη μνημειακή πεντάτομη έκδοση των Απάντων του Αριστοτέλη (Βενετία, 1497).
Άλλες δύο αρχέτυπες εκδόσεις του Άλδου Μανούτιου βρίσκονται στη Δημόσια Ιστορική Βιβλιοθήκη Ζαγοράς: Η Γραμματική του Θεόδωρου Γαζή (Βενετία, 1495), και ο πρώτος τόμος των Απάντων του Αριστοτέλη (Βενετία, 1495). Επιπλέον, στη βιβλιοθήκη φυλάσσεται μία λατινική έκδοση, με έργα του Ιουλίου Καίσαρα, τυπωμένη στη Βενετία το 1494.
Τα βιβλία του 15ου αιώνα, του πρώτου αιώνα της τυπογραφίας, κατέχουν ιδιαίτερη θέση στην ιστορία του βιβλίου. Σχεδιάζονται κατά το πρότυπο των χειρογράφων της εποχής, τα οποία συχνά υποκαθιστούν. Συνήθως δεν έχουν σελίδα τίτλου και το κείμενο ή η εισαγωγή ξεκινά από την πρώτη σελίδα. Τα στοιχεία της έκδοσης – η ταυτότητα του βιβλίου – όπου υπάρχουν, βρίσκονται στο τέλος του κειμένου, στον κολοφώνα. Κάποια από αυτά είναι εξαιρετικά σπάνια, ενώ κάποια διασώζονται σε πολλές δεκάδες αντιτύπων σε βιβλιοθήκες σε όλο τον κόσμο.
Ιστορικά κειμήλια με πολύτιμες πληροφορίες
Από την έρευνα μέχρι σήμερα, στις ελληνικές βιβλιοθήκες, ιδιωτικές και δημόσιες, συναντώνται περίπου 550 αρχέτυπα βιβλία, με τη συντριπτική πλειοψηφία τους να βρίσκεται συγκεντρωμένη στην Αθήνα. Σε μικρές και μεγάλες βιβλιοθήκες της υπόλοιπης ελληνικής περιφέρειας εντοπίστηκαν μέχρι στιγμής σχετικά λίγα αρχέτυπα βιβλία (109).
«Πρόκειται κατά κύριο λόγο για αρχέτυπα τυπωμένα στα ελληνικά, κυρίως στη Βενετία, συνήθως εκδόσεις σημαντικών έργων της κλασικής γραμματείας και κείμενα τα οποία μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως αναγνωστικά για την εκμάθηση της γλώσσας. Συχνά είναι τα λεξικά, όπως αυτό του Σούδα ή Σουίδα (Μιλάνο 1499), οι γραμματικές, αλλά και οι κωμωδίες του Αριστοφάνη ή τα άπαντα του Αριστοτέλη. Τέτοιες είναι και οι εκδόσεις που εντοπίσαμε στις βιβλιοθήκες της Μαγνησίας, με εξαίρεση την έκδοση του Καίσαρα στη βιβλιοθήκη Ζαγοράς, η οποία για τα ελληνικά δεδομένα είναι αρκετά σπάνια.
Ωστόσο, η αξία των βιβλίων αυτών δεν έγκειται μόνο στη σπανιότητα. Ως ιστορικά κειμήλια κρύβουν πολύτιμες πληροφορίες: Με βάση τις υλικές τους μαρτυρίες και τα στοιχεία που διαθέτουν για τους προηγούμενους ιδιοκτήτες τους, σε συνδυασμό με την ιστορία των βιβλιοθηκών στις οποίες κατέληξαν, επιχειρούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για το πώς αυτά τα βιβλία, τυπωμένα κυρίως στην Ιταλία, έφτασαν στον ελλαδικό χώρο και πότε, πώς διακινούνταν, ποια ήταν η χρήση τους. Εφόσον μάλιστα υπάρχουν επαρκή στοιχεία, μπορούμε ενίοτε να τα συνδέσουμε άμεσα με σημαντικά ιστορικά πρόσωπα ή και ιστορικούς εκπαιδευτικούς, θρησκευτικούς ή άλλους φορείς».
Στον παγκόσμιο χάρτη των πρώτων έντυπων βιβλίων
Αφορμή για το πρόγραμμα αυτό αποτέλεσε η συμμετοχή του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη στο διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα 15cBookTrade και στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων Material Evidence in Incunabula (MEI). Η βάση αυτή, η οποία ανανεώνεται και συμπληρώνεται από βιβλιοθηκονόμους και ερευνητές από όλον τον κόσμο, συγκεντρώνει πληροφορίες για τα σωζόμενα αντίτυπα αρχετύπων, σχετικές με κτητορικές ενδείξεις, τιμές, χειρόγραφες σημειώσεις, βιβλιοδεσία, διακόσμηση, σφραγίδες. Έτσι, μελετάται η διακίνηση, πώληση και ένταξη των βιβλίων στη ζωή των ανθρώπων της Αναγέννησης, αλλά και η μετέπειτα πορεία τους, καθώς η νέα τεχνολογία, η τυπογραφία, εδραιώθηκε στην πρώιμη ευρωπαϊκή κοινωνία και άρχισε να έχει αισθητό αντίκτυπο σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Τα σωζόμενα αρχέτυπα που συναντώνται στις βιβλιοθήκες της Ελλάδας εντάσσονται λοιπόν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, καθώς τοποθετούνται στον παγκόσμιο χάρτη των πρώτων έντυπων βιβλίων που μετακινούνται στον χώρο και τον χρόνο, από την εποχή της έκδοσής τους μέχρι σήμερα.
«Επομένως, η δουλειά της ερευνητικής μας ομάδας μετά τον εντοπισμό των βιβλίων είναι διπλή: Εντάσσουμε τα στοιχεία που συγκεντρώσαμε για τις υλικές μαρτυρίες στη βάση MEI, ενώ παράλληλα αξιοποιούμε τις επιπλέον πληροφορίες που συγκεντρώσαμε για αυτά και την ιστορία τους, παρουσιάζοντάς τα πιο αναλυτικά στο ιστολόγιο του προγράμματος Αρχέτυπα στις ελληνικές βιβλιοθήκες https://incunabulagreece.laskaridisfoundation.org/.
Εκτός από την επιτόπια δική μας έρευνα, πολύτιμες είναι και οι προηγούμενες έρευνες για τα σωζόμενα αρχέτυπα σε ελληνικές βιβλιοθήκες: Αυτές έχουν γίνει ήδη από τη δεκαετία του 1970, από τον Βρετανό ερευνητή Dennis Rhodes, ενώ συνεχίστηκαν και τη διετία 2016-2018 από τον τότε συνεργάτη του 15cBookTrade Geri Della Rocca de Candal, ο οποίος και ολοκλήρωσε την καταγραφή των αρχετύπων που φυλάσσονται στις βιβλιοθήκες της Αθήνας. Χάρη στις δικές τους βιβλιογραφικές πληροφορίες εντοπίσαμε πολλά από τα τεκμήρια, ενώ έχουμε καταφέρει να εμπλουτίσουμε τη βάση και με επιπλέον βιβλία που τους ήταν άγνωστα, από την πλούσια ελληνική βιβλιογραφία, την έρευνά μας στους καταλόγους των βιβλιοθηκών και, ακόμα περισσότερο, τις καίριες πληροφορίες συναδέλφων και συνεργατών».
Σε 12 βιβλιοθήκες της χώρας
Από τον Ιανουάριο του 2019 μέχρι και σήμερα, η ομάδα του Ιδρύματος Λασκαρίδη έχει επισκεφτεί 12 βιβλιοθήκες σε όλη την Ελλάδα, με σκοπό να ακολουθήσουν ακόμα περισσότερες.
«Αξίζει να τονιστεί ότι από τα βασικότερα στοιχεία της έρευνάς μας και αυτό που την κάνει ακόμα πιο ενδιαφέρουσα είναι ότι σε πολύ μεγάλο βαθμό εμπλουτίζεται χάρη στο δίκτυο ανθρώπων και φορέων που έχει αρχίσει να διαμορφώνεται όσο πληθαίνουν τα ταξίδια μας στις βιβλιοθήκες της Ελλάδας. Οι ίδιοι οι εργαζόμενοι στις βιβλιοθήκες που επισκεπτόμαστε, βιβλιοθηκονόμοι, παλαιογράφοι, συντηρητές, ιστορικοί και άλλο προσωπικό, αποτελούν την πολυτιμότερη πηγή πληροφόρησης για επιπλέον βιβλιοθήκες στην περιοχή τους που διαθέτουν αρχέτυπα βιβλία. Στόχος και φιλοδοξία μας είναι, μέσα από το πρόγραμμα αυτό, το δίκτυο ανθρώπων και βιβλιοθηκών που διαθέτουν παλαιό υλικό διαρκώς να μεγαλώνει. Έτσι, θα μπορέσουν να ξεκινήσουν ουσιαστικές συζητήσεις και δράσεις για θέματα που αφορούν τη διαχείριση του παλαιού και σπάνιου υλικού, την καταγραφή του, αλλά και θέματα συντήρησης και ανάδειξής του».
Οι δράσεις του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη
Το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη είναι μη κερδοσκοπικός πολιτιστικός και εκπαιδευτικός οργανισμός με έδρα τον Πειραιά. Σκοπός του είναι η προαγωγή σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο του ελληνικού πολιτισμού και ιδιαίτερα των ελληνικών γραμμάτων και της ιστορικής και ναυτικής έρευνας.
Οι δράσεις του Ιδρύματος εστιάζουν καταρχάς στην εκπαιδευτική και μαθητική κοινότητα. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα, που παρέχονται δωρεάν, τα παρακολουθούν κάθε χρόνο (με εξαίρεση την περίοδο της πανδημίας) πάνω από 30.000 μαθητές από όλη την Ελλάδα. Επιπλέον, το Ίδρυμα στηρίζει το έργο εκπαιδευτικών και γονέων με σεμινάρια και προγράμματα γύρω από θέματα ψυχικής υγείας, ενώ ενθαρρύνει τη δημιουργική έκφραση των μαθητών μέσω του λογοτεχνικού διαγωνισμού.
Στο επίκεντρο των δράσεων του Ιδρύματος βρίσκεται η λειτουργία των βιβλιοθηκών του. Οι κάτοικοι του Πειραιά και των γύρω περιοχών θα βρουν στη Δανειστική Βιβλιοθήκη πλούσιο αναγνωστικό υλικό, που ανανεώνεται συνεχώς, αλλά κι έναν φιλόξενο χώρο μελέτης. Παράλληλα, οι φοιτητές και οι ερευνητές βρίσκουν στην Ιστορική Βιβλιοθήκη έναν τεράστιο όγκο βιβλιογραφίας ελληνικού ενδιαφέροντος, με έμφαση στις ανθρωπιστικές επιστήμες, καθώς και παλαιό και σπάνιο υλικό ιδιαίτερης ιστορικής και ερευνητικής αξίας.
Το υλικό της Ιστορικής Βιβλιοθήκης αξιοποιείται επίσης σε εκθέσεις, καθώς και σε εκπαιδευτικά και ερευνητικά εργαλεία σε ψηφιακό περιβάλλον, όπως η ιστοσελίδα Travelogues-Με το βλέμμα των περιηγητών, η βάση δεδομένων Traveltrails και η ιστοσελίδα-εφαρμογή ToposText.
Οι εκδηλώσεις του Ιδρύματος είναι δωρεάν και ανοιχτές σε κάθε ενδιαφερόμενο, ενώ οι επισκέπτες μπορούν επίσης να περιηγηθούν στις εκθέσεις ζωγραφικής, βυζαντινών εικόνων και ναυτικών αντικειμένων που φιλοξενούνται στους χώρους του Ιδρύματος.
Όλες οι δράσεις προβάλλονται μέσω της ιστοσελίδας http://www.laskaridisfoundation.org, καθώς και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.