Η ερευνητική ομάδα του Εργαστηρίου Περιβαλλοντικής Φυσιολογίας «FAME Lab» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας εκτελεί μελέτες στην Ελλάδα και άλλες χώρες για να αξιολογήσει τη θερμική καταπόνηση που δέχονται οι εργαζόμενοι κατά την εργασία τους και να δημιουργήσει μέτρα προάσπισης της υγείας και της παραγωγικότητάς τους.
Ο ιδρυτής του Εργαστηρίου, δρ Ανδρέας Φλουρής, αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Επιστήμης, Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μας εξηγεί πότε η υγεία των εργαζομένων βρίσκεται σε κίνδυνο.
Όπως εξηγεί ο ίδιος, στην καρδιά του ελληνικού καλοκαιριού ένας στους τρεις εργαζόμενους στην ελληνική γεωργία, τις κατασκευές, τη μεταποίηση, τις μεταφορές και τον τουρισμό εμφανίζουν συμπτώματα θερμικής καταπόνησης κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας ή μόλις αυτή τελειώσει.
Μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο επιστημονικό περιοδικό Science Advances έδειξε ότι μέχρι το 2060, σχεδόν ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός θα ζει και θα εργάζεται σε περιοχές όπου η ζέστη θα είναι τόσο επικίνδυνη ώστε θα δημιουργεί κινδύνους επιβίωσης για τουλάχιστον έναν μήνα κάθε χρόνο. Το πιο εμφανές σύμπτωμα σε όλους μας όταν παράγουμε μυϊκό έργο – είτε για τις καθημερινές δουλειές μας, είτε για εργασία, είτε για αθλητισμό – είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του σώματός μας. Αυτό οφείλεται στο ότι, όπως και οι μηχανές εσωτερικής καύσης, το σώμα μας δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει όλη τη διαθέσιμη ενέργεια των καυσίμων που έχει στη διάθεσή του για να παράγει έργο. Έτσι, πάνω από το 80% των τροφών που τρώμε μετατρέπεται τελικά σε θερμότητα. Επιπλέον, όταν ξεκινάμε να εργαζόμαστε, το σώμα μας υφίσταται μια σειρά από αλλαγές στη φυσιολογία του καθώς προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της παραγωγής σωματικού έργου. Ενώ ορισμένες από αυτές τις αλλαγές είναι αρκετά προφανείς, όπως ο αυξημένος καρδιακός ρυθμός, άλλες περιλαμβάνουν πιο σύνθετες διαδικασίες. Για παράδειγμα, όταν μια αγρότισσα ή ένας χτίστης ξεκινούν τη βάρδια τους, το σώμα τους παράγει ορμόνες όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, οι οποίες προάγουν την αύξηση του καρδιακού ρυθμού, της αναπνοής και της αρτηριακής πίεσης. Αυτές οι ορμόνες αυξάνουν επίσης τη διαθεσιμότητα της γλυκόζης για τους μύες που τη χρησιμοποιούν ως ενέργεια. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να αυξάνεται η θερμοκρασία μας.
Ωστόσο, όταν η εργασία γίνεται στη ζέστη, στην καρδιά του ελληνικού καλοκαιριού, οι μηχανισμοί ρύθμισης της φυσιολογίας μας είναι στο κόκκινο. Ο Αντώνης είναι σερβιτόρος στο κεντρικό εστιατόριο μεγάλου ξενοδοχείου της Κρήτης, ενώ ο Μιχάλης είναι μάγειρας στο ίδιο εστιατόριο. Κάθε μέρα το καλοκαίρι, οι δύο φίλοι και οι συνεργάτες τους φτιάχνουν και σερβίρουν φαγητό τρεις φορές – πρωινό, μεσημεριανό, δείπνο – για περισσότερους από 1.000 επισκέπτες της χώρας μας. Η δουλειά είναι εξαιρετικά επίπονη, όμως, ο Αντώνης περνάει τη βάρδια του κυρίως στη σάλα του εστιατορίου που είναι κλιματιζόμενη. Ο Μιχάλης περνάει όλο το 8ωρό του στην κουζίνα, τριγυρισμένος από γκριλ, κουζίνες και καυτές κατσαρόλες. Σχεδόν όλη τη βάρδια του, η θερμοκρασία του σώματός του περνάει τους 38 βαθμούς Κελσίου, το επίπεδο ασφαλείας που έχει θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας
Μέχρι πρόσφατα, ήταν αδύνατο να ξέρουμε τη θερμοκρασία βαθιά στο σώμα ενός εργαζομένου κατά τη διάρκεια της βάρδιάς του. Όμως, πλέον, οι επιστήμονες έχουν δημιουργήσει όργανα μέτρησης που μπορούν να μας δώσουν τέτοια δεδομένα. Στην περίπτωση του Αντώνη και του Μιχάλη, στην αρχή της βάρδιας τους είχαν καταπιεί ένα ειδικό χάπι-αισθητήρα που μετρούσε συνεχώς τη θερμοκρασία του «πυρήνα» του σώματός τους και έστελνε τα δεδομένα με ραδιοκύματα στους ερευνητές του Εργαστηρίου Περιβαλλοντικής Φυσιολογίας «FAME Lab» του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Εδώ και χρόνια, η ερευνητική αυτή ομάδα εκτελεί μελέτες στην Ελλάδα και άλλες χώρες για να αξιολογήσει τη θερμική καταπόνηση που δέχονται οι εργαζόμενοι κατά την εργασία τους και να δημιουργήσει μέτρα προάσπισης της υγείας και της παραγωγικότητάς τους.
Ο ιδρυτής του Εργαστηρίου FAME Lab, Δρ Ανδρέας Φλουρής, αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Επιστήμης, Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μάς εξηγεί ότι η υγεία των εργαζομένων είναι σε κίνδυνο.
Όπως συμπληρώνει ο ίδιος, το καλοκαίρι ένας στους τρεις εργαζόμενους στην ελληνική γεωργία, τις κατασκευές, τη μεταποίηση, τις μεταφορές και τον τουρισμό εμφανίζουν συμπτώματα θερμικής καταπόνησης κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας ή μόλις αυτή τελειώσει. Και όταν μιλούμε για καταπόνηση εννοούμε μια γκάμα συμπτωμάτων όπως υπερθερμία, έντονη εφίδρωση, ζαλάδα, έμετοι, τάση για λιποθυμία, πονοκέφαλο, ναυτία και σύγχυση. Σε σοβαρές περιπτώσεις θερμοπληξίας, η θερμοκρασία του σώματος μπορεί να αυξηθεί πάνω από τους 40°C, οδηγώντας σε νευρολογικές διαταραχές, βλάβες οργάνων, ακόμη και σε θάνατο.
Ευάλωτες ομάδες εργαζομένων
Κάποιες ομάδες εργαζομένων είναι πιο ευάλωτες στη θερμική καταπόνηση, εξηγεί ο δρ Φλουρής. Συγκεκριμένα, υπάρχει μια σειρά από ατομικούς παράγοντες, αλλά και παράγοντες του περιβάλλοντος, καθώς και παράγοντες υγείας και χρήση φαρμάκων και ουσιών που μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τη λειτουργία του θερμορυθμιστικού συστήματος- του μηχανισμού που έχει το σώμα μας για να ρυθμίζει τη θερμοκρασία του. Έτσι, εργαζόμενοι που επηρεάζονται από αυτούς τους παράγοντες θα πρέπει να αποφεύγουν τη θερμική καταπόνηση γιατί έχουν σημαντικά μεγαλύτερη πιθανότητα να πάθουν κάποια ήπια ή σοβαρή βλάβη ή διαταραχή εξαιτίας της ζέστης.
Εκτός από τους παράγοντες που προαναφέρθηκαν, υπάρχουν και κοινωνικοί και εργασιακοί παράγοντες που αυξάνουν την πιθανότητα για βλάβες ή διαταραχές εξαιτίας της ζέστης. Για παράδειγμα, πρόσφατη μελέτη του Εργαστηρίου FAME Lab που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Journal of Immigrant and Minority Health έδειξε ότι οι μετανάστες που προέρχονται από φτωχές χώρες και εργάζονται στη Νότια Ευρώπη αντιμετωπίζουν υψηλότερα επίπεδα επαγγελματικής θερμικής καταπόνησης, σε σύγκριση με μετανάστες εργάτες από σχετικά πλούσιες χώρες ή ντόπιους ευρωπαίους εργαζόμενους Αυτό οφείλεται κυρίως σε τρεις παράγοντες: τους ανατίθενται πιο βαριές εργασίες, κάνουν λιγότερα διαλείμματα κατά τη διάρκεια της βάρδιας και δουλεύουν σε υψηλότερη ένταση, ενώ φορούν περισσότερα ρούχα. Όλα αυτά μαζί οδηγούν σε 52% μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν θερμοκρασία σώματος υψηλότερη από 38°C, που είναι το επίπεδο ασφαλείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, σε σχέση με μετανάστες εργάτες από σχετικά πλούσιες χώρες ή ντόπιους ευρωπαίους εργαζόμενους.
Δυσκολίες για την αντιμετώπιση της θερμικής καταπόνησης
Μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες για την αντιμετώπιση της θερμικής καταπόνησης κατά την εργασία είναι να μετρηθεί και να αξιολογηθεί σωστά. Συνηθίζουμε να αναφερόμαστε στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, αλλά αυτό δεν επαρκεί για να προστατέψουμε τους εργαζόμενους, αναφέρει ο δρ Φλουρής. Συνεχίζοντας, εξηγεί ότι ένας άνθρωπος μπορεί να εργάζεται σε ένα μέρος με θερμοκρασία 35°C, αλλά αν δουλεύει στη σκιά και αν φυσάει το σχετικά δροσερό βοριαδάκι που έχουμε στα νησιά του Αιγίου το καλοκαίρι, τότε το πρόβλημα δεν είναι μεγάλο. Αντίθετα, αν ο εργαζόμενος αυτός πρέπει να δουλέψει κάτω από τον ήλιο ή σε μέρος που δεν φυσάει αέρας και έχει γύρω του μηχανήματα που παράγουν θερμότητα, τότε η κατάσταση είναι πολύ επικίνδυνη.
Για να έχουν μια πληρέστερη εικόνα για τη θερμική καταπόνηση που δέχεται το σώμα μας όταν εργαζόμαστε σε θερμό περιβάλλον, οι επιστήμονες έχουν δημιουργήσει ειδικούς βιοκλιματικούς δείκτες. Μεγάλη ανασκόπηση βιβλιογραφίας του Εργαστηρίου FAME Lab έδειξε πρόσφατα ότι ο πρώτος τέτοιος δείκτης δημιουργήθηκε από τον Φίλων τον Βυζάντιο το 200 π.Χ.. Συνολικά εντοπίσαμε 340 βιοκλιματικούς δείκτες θερμικής καταπόνησης, εξηγεί ο δρ Φλουρής, όμως, μέχρι πρόσφατα δεν γνωρίζαμε ποιος από όλους αυτούς είναι ο καταλληλότερος για να προστατέψει την υγεία των εργαζομένων. Πολυετής μελέτη του Εργαστηρίου FAME Lab σε συνεργασία με οκτώ άλλα εργαστήρια από όλο τον κόσμο, αξιολόγησε εκατοντάδες εργαζόμενους σε πολλές βιομηχανίες στην Αυστραλία, τον Καναδά, την Κύπρο, τη Δανία, την Ελλάδα, το Κατάρ, τη Σλοβενία, την Ισπανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Βρήκαν ότι η «θερμοκρασία υγρού βολβού και μαύρου σφαιριδίου» (ΘΥΒΜΑΣ, διεθνώς γνωστή ως «Wet-Bulb Globe Temperature» ή «WBGT») είναι ο πιο κατάλληλος βιοκλιματικός δείκτης για την προστασία των εργαζομένων.
Ο δείκτης ΘΥΒΜΑΣ
Ο δείκτης ΘΥΒΜΑΣ επινοήθηκε το 1957 από τον Έλληνα μηχανικό-ερευνητή Κωνσταντίνο Πρόδρομο Γιάγκλου και τον Αμερικανό φυσιολόγο David Minard για λογαριασμό του αμερικανικού στρατού και συνδυάζει μετρήσεις θερμοκρασίας, υγρασίας, ταχύτητας αέρα και ηλιακής ακτινοβολία σε έναν μόνο αριθμό. Όταν ο ΘΥΒΜΑΣ είναι πάνω από 35°C θεωρείται ότι η επιβίωση ενός ανθρώπου είναι εξαιρετικά δύσκολη. Η θερμοκρασία ΘΥΒΜΑΣ 32,2°C θεωρείται το όριο για ασθένειες εξαιτίας της ζέστης, ειδικά όταν κάνουμε κάποια σωματική δραστηριότητα, όπως εργασία ή αθλητισμός.
Το εργαστήριό FAME Lab έχει δημιουργήσει μια εφαρμογή για έξυπνα κινητά που υπολογίζει το δείκτη ΘΥΒΜΑΣ με μεγάλη ακρίβεια οπουδήποτε και να βρισκόμαστε. Η εφαρμογή ΘΥΒΜΑΣ διατίθεται δωρεάν για όλους τους χρήστες κινητών android για να παίρνουν πληροφόρηση για την έκθεσή τους στη ζέστη όταν εργάζονται. Επίσης, η ΕΜΥ πλέον παρέχει προγνώσεις του δείκτη ΘΥΒΜΑΣ κατά τους καλοκαιρινούς μήνες από την ιστοσελίδα της, με ειδικούς χάρτες.
Το υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων σχημάτισε Τεχνική Ομάδα Εργασίας για τη μελέτη και διαμόρφωση μέτρων πρόληψης της θερμικής καταπόνησης των εργαζομένων κατά το θέρος, σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση 12668/Δ1. 4577/23-03-2018. Σε αυτή την τεχνική ομάδα συμμετείχαν κοινωνικοί εταίροι, η Επιθεώρηση Εργασίας, ειδικοί επιστήμονες, καθώς και μεγάλες και ΜΜΕ επιχειρήσεις. Το τελικό κείμενο της τεχνικής ομάδας περιέχει λεπτομερείς οδηγίες και ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο προστασίας των εργαζομένων και το υπουργείο εξετάζει την υιοθέτηση Υπουργικής Απόφασης σύμφωνα με αυτό το κείμενο.
Όταν ανεβαίνει η θερμοκρασία του σώματος, ο εγκέφαλος προσαρμόζει τη δραστηριότητά μας προκειμένου να μας προστατέψει. Δεν είναι τυχαίος ο όρος «καλοκαιρινή ραστώνη» που αναφέρεται στην αδράνεια και τη χαλαρότητα που επικρατεί το καλοκαίρι. Στην καθημερινότητά μας, το καλοκαίρι αποφεύγουμε την έντονη ή την παρατεταμένη σωματική δραστηριότητα και προσπαθούμε να «κλέψουμε» λίγο χρόνο για ένα ύπνο το μεσημέρι – την ώρα που η ζέστη είναι στο ζενίθ. Αυτό ονομάζεται «συμπεριφοριστική θερμορύθμιση» εξηγεί ο δρ Φλουρής. Όταν ζεσταινόμαστε, παίρνουμε υποσυνείδητα αποφάσεις ώστε να δουλεύουμε λιγότερο εντατικά, αλλά και να κάνουμε διαλείμματα συχνά. Έτσι, χωρίς να το θέλουμε, η παραγωγικότητά μας μειώνεται όσο αυξάνεται η θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Μελέτες του Εργαστηρίου FAME Lab δείχνουν ότι οι εργαζόμενοι είναι πιο παραγωγικοί στους 15°C, είτε αυτό μετριέται σε ΘΥΒΜΑΣ είτε σε απλή θερμοκρασία. Σε αυτές τις συνθήκες, 95% του χρόνου εργασίας διατίθεται για την παραγωγή έργου. Για κάθε βαθμό που η θερμοκρασία ανεβαίνει πάνω από τους 15°C, η παραγωγικότητα των εργαζομένων μειώνεται κατά 1.2% περίπου.
Η Ελλάδα κάθε καλοκαίρι χάνει 2.6 δισ ευρώ από την απώλεια παραγωγικότητας των εργαζομένων
Εξαιτίας της ζέστης που βιώνουμε στην Ελλάδα κάθε καλοκαίρι, η χώρα μας χάνει κάθε χρόνο 2.6 δισ ευρώ από την απώλεια παραγωγικότητας των εργαζομένων κατά τη διάρκεια των καυσώνων. Αυτό θα αυξηθεί σταδιακά σε 13 δισ ευρώ ετησίως μέχρι το 2060 εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Ένωση χάνει κάθε χρόνο 830 δισ ευρώ από την απώλεια παραγωγικότητας των εργαζομένων κατά τη διάρκεια των καυσώνων κάθε καλοκαιριού. Αυτό θα αυξηθεί σταδιακά σε 4 τρισ ευρώ ετησίως μέχρι το 2060 εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Αυτές οι εκτιμήσεις αφορούν μόνο τη χαμένη παραγωγικότητα από τους καύσωνες. Υπολογίζεται ότι το κόστος της χαμένης παραγωγικότητας από τη γενικότερη αυξημένη θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού είναι πολλαπλάσια.
Παρόλο που αυτή η αλλαγή συμπεριφοράς εξαιτίας της ζέστης οδηγεί σε μείωση της παραγωγικότητας, είναι εξαιρετικά σημαντικό οι εργαζόμενοι να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν διαλείμματα 8-10 λεπτών όταν αισθάνονται ότι ανεβαίνει η θερμοκρασία τους. Σε επιχειρήσεις όπου οι εργαζόμενοι έχουν τη δυνατότητα να κάνουν διαλείμματα όταν αισθάνονται ότι αυξάνεται η θερμοκρασία τους, ο κίνδυνος για υπερθερμία μειώνεται σημαντικά ακόμη κι όταν η εργασία εκτελείται σε θερμό περιβάλλον. Σε περιπτώσεις όπου οι εργαζόμενοι έχουν τη δυνατότητα να κάνουν τέτοια διαλείμματα, η θερμοκρασία σώματός τους μπορεί να αυξηθεί σε επικίνδυνα επίπεδα και να οδηγήσει σε οξεία ή χρόνια προβλήματα υγείας.
Στρατηγική αντιμετώπισης
Η ενυδάτωση είναι η πιο σημαντική και οικονομικά εφικτή στρατηγική αντιμετώπισης της εργασιακής θερμικής καταπόνησης. Όσοι εργάζονται στη ζέστη θα πρέπει να καταναλώνουν 750 mL νερού κάθε ώρα. Μελέτη του Εργαστηρίου FAME Lab που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό International Journal of Environmental Research and Public Health έδειξε ότι αυτή η στρατηγική μειώνει τον κίνδυνο αφυδάτωσης κατά 54-97% σε εργαζόμενους στη γεωργία και στις κατασκευές από διάφορες χώρες. Σε άλλη μελέτη στο ίδιο περιοδικό, οι ερευνητές έδειξαν ότι άνετα ρούχα εργασίας σε ανοιχτά χρώματα από υλικά που αναπνέουν μειώνουν σημαντικά την εργασιακή θερμική καταπόνηση σε εργαζόμενους στη γεωργία και τις κατασκευές, σε σχέση με τα στενά, βαριά ρούχα σε σκούρα χρώματα που συχνά φοράνε οι εργαζόμενοι. Τέλος, ο εγκλιματισμός στη ζέστη μπορεί να αυξήσει πολύ την ικανότητα του σώματός μας να ανταπεξέλθει σε αυτή τη δύσκολη κατάσταση. Αν εκθέσουμε το σώμα μας για 10-12 ημέρες σε ήπια ζέστη, θα αρχίσει να προσαρμόζεται σε αυτό το περιβάλλον και η πιθανότητα να πάθουμε κάποια διαταραχή ή βλάβη όταν εργαζόμαστε στη ζέστη θα μειωθεί πολύ. Αυτό σημαίνει ότι στην αρχή του καλοκαιριού, όπου το σώμα μας δεν έχει ακόμη εγκλιματιστεί στη ζέστη, πρέπει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί γιατί είμαστε ευάλωτοι στους κινδύνους που ενέχει η εργασία σε θερμό περιβάλλον.