Του
Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών
Α. Το Κοντάκιο ως υμνογραφικό είδος
Στη λειτουργική και μουσική ορολογία της Εκκλησίας ο όρος Κοντάκιο σήμερα δηλώνει ένα σύντομο Τροπάριο που ιστορεί λακωνικώς τα γεγονότα κάθε Εορτής ή εορταζομένου Αγίου, το οποίο σήμερα διαβάζεται ή ψάλλεται στον Όρθρο, ψάλλεται δε και στη Θ. Λειτουργία της ημέρας. Είναι ό,τι απέμεινε να θυμίζει τη λαμπρή περίοδο της Βυζαντινής υμνογραφίας από τον 5ο-7ο αι., που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση και κυριαρχία του πλήρους Κοντακίου. Ποια είναι, όμως, η αρχική μορφή αυτού του υμνογραφικού είδους;
Το πλήρες Κοντάκιο είναι ένα σύστημα Τροπαρίων (απαντά ήδη τον 6ο αι.), ουσιαστικά, ένα μεγάλο ποίημα χωρισμένο σε στροφές, όπου εξιστορείται το εορταζόμενο γεγονός. Το όνομα «Κοντάκιον» τού δόθηκε γύρω στον 9ο αι., μάλλον από τον «κοντό», το κυλινδρικό ξύλο στο οποίο περιτύλιγαν τον πάπυρο ή τη μεμβράνη όπου ήταν γραμμένο το ποίημα.
Τα πλήρη Κοντάκια αποτελούνται από ένα εισαγωγικό ύμνο, που ονομάζεται «Προοίμιο» ή «Κουκούλιο», και από 20-30 στροφές, οι οποίες καλούνται «Οίκοι». Ο πρώτος Οίκος αποτελεί το μετρικό και τονικό πρότυπο όλων των υπολοίπων (όπως συμβαίνει σε όλα τα στροφικά ποιήματα), δηλαδή, ο πρώτος στίχος κάθε Οίκου έχει «Ισοσυλλαβία» 1 και «Ομοτονία» 2 με τον πρώτο στίχο του Α’ Οίκου. Στο Προοίμιο έχουμε περιληπτική εξιστόρηση των γεγονότων, ενώ στους Οίκους γίνεται μια εκτενέστερη ανάπτυξη του θέματος, με πλήθος επικών και λυρικών στοιχείων.
Δύο εσωτερικά χαρακτηριστικά των Οίκων είναι η «Ακροστιχίδα» και το «Ακροτελεύτιον».
-Ακροστιχίδα (όρος γνωστός απ’ τα σταυρόλεξα) είναι το σύνολο των αρκτικών γραμμάτων των Οίκων, που, ενωμένα στη σειρά, είτε σχηματίζουν μια φράση (εδώ πολλές φορές κρύβεται το όνομα του υμνογράφου), είτε παρουσιάζουν άλλη σχέση μεταξύ τους, π.χ. σχηματίζουν αλφάβητο ή αντίστροφη αλφάβητο. Η Ακροστιχίδα είναι πολύτιμο στοιχείο, διότι βοηθά να εξακριβώνεται η ακεραιότητα ενός Κοντακίου. Από ένα Κοντάκιο με Ακροστιχίδα, π.χ., «Ο-τος ο ύμ-ος π-ιημα Ιω-ννου», σαφώς έχουν εκπέσει (χάθηκαν) οι Οίκοι Β’, Θ’, ΙΓ’ και Κ’, οι οποίοι θα άρχιζαν από <Υ>, <Ν>, <Ο> και <Α>, αντιστοίχως. Αν αυτό το Κοντάκιο δεν επισημανθεί σε άλλη χειρόγραφη πηγή, οι εκπεσόντες Οίκοι είναι οριστικώς χαμένοι.
-Ακροτελεύτιο, «Εφύμνιο», «Ανακλώμενο» ή «Υπακοή», λέγεται ο κοινός τελευταίος στίχος του Προοιμίου και των Οίκων, που παλαιότερα επαναλάμβανε όλο το εκκλησίασμα, «υπηχώντας» ή «υπακούοντας» στον κορυφαίο· εξού και «Υπακοή». Σήμερα, το Εφύμνιο επαναλαμβάνει ο Ψάλτης ή ολόκληρος ο Χορός των Ψαλτών.
Έως τον 7ο αιώνα ακμάζουν στο Βυζάντιο πολλοί και σπουδαίοι ποιητές Κοντακίων. Μεγαλύτερος όλων ο Όσιος Ρωμανός ο Μελωδός, ο Πίνδαρος της Εκκλησίας· έγραψε περί τα χίλια -πλήρη- Κοντάκια (!). Κατά τους αιώνες ακμής (6ο-7ο αι.) τα Κοντάκια κάλυπταν το μεγαλύτερο μέρος τής Ακολουθίας τού Όρθρου, δεν είναι όμως βέβαιο αν ψάλλονταν ή απλώς απαγγέλλονταν. Περισσότερο έχει υποστηριχθεί η δεύτερη εκδοχή.
Μετά τον 10ο αι. εμφανίζονται ψαλτικά χειρόγραφα με μελοποιημένα Κοντάκια σε πρώιμη Βυζαντινή μουσική σημειογραφία. Οι κώδικες αυτοί ονομάζονται «Κοντακάρια» και καταγράφουν μια μεταγενέστερη ψαλτική παράδοση.
Β. Το Κοντάκιο του Ακαθίστου Ύμνου
Σήμερα, μόνο πλήρες Κοντάκιο σε λειτουργική χρήση είναι του Ακαθίστου Ύμνου («Άγγελος πρωτοστάτης ουρανόθεν επέμφθη…»), αφιερωμένο στη Θεοτόκο, που απόψε το βράδυ θα ακουστεί ολόκληρο στους ορθόδοξους ναούς.
Το Κοντάκιο του Ακαθίστου αποτελεί αριστούργημα της ορθόδοξης υμνογραφίας. Αμέτρητες μελέτες εγράφησαν και θα γραφούν ακόμη γι’ αυτό. Δυστυχώς, δε γνωρίζουμε τον ποιητή του. Ένα τέτοιο πνευματικό επίτευγμα μόνο ένας ταπεινός άγιος υμνογράφος θα έγραφε, που θέλησε να κρατήσει άδηλο το όνομά του, για να λάβει «στέφος ουράνιο» και όχι «δόξαν παρ’ ανθρώπων».
Το Κοντάκιο του Ακαθίστου έχει κάποιες ιδιαιτερότητες:
-Έχει δύο Κουκούλια· το γνωστό «Τη υπερμάχω…» και το τροπάριο «Το προσταχθέν μυστικώς…», που μάλλον είναι παλαιότερο.
-Οι 24 Οίκοι του (γνωστοί ως «Χαιρετισμοί», λόγω επανάληψης της προσφώνησης «Χαίρε» 144+12 φορές συνολικώς), εκφωνούνται σήμερα από πρεσβυτέρους ή επισκόπους στις Ακολουθίες των Χαιρετισμών τής Μ. Τεσσαρακοστής.
-Η Ακροστιχίδα του είναι Αλφαβητική, δηλαδή, κάθε Οίκος αρχίζει από ένα γράμμα της ελληνικής αλφαβήτου (Οίκος Α’, «Άγγελος…»· Οίκος Β’, «Βλέπουσα…»· Οίκος Γ’, «Γνώσιν…»· κ.ο.κ., έως του Οίκου ΚΔ’, «Ω πανύμνητε…»).
-Έχει δύο Εφύμνια· το «Χαίρε Νύμφη ανύμφευτε» στους Οίκους με μονό αριθμό (Α’, Γ’, Ε’, Ζ’…) και «Αλληλούια» στους ζυγούς Οίκους (Β’, Δ’, ΣΤ’…)· οι τελευταίοι δεν έχουν Χαιρετισμούς. Μετά την εκφώνηση κάθε Οίκου από τον διατεταγμένο κληρικό, ο Χορός των Ψαλτών, ως εκπρόσωπος του λαού, «υπηχεί» μουσικά (ψάλλει) το Ακροτελεύτιο (Εφύμνιο).
Από άποψη περιεχομένου, οι πρώτοι 12 Οίκοι (Α’-Μ’) αποτελούν το ιστορικό μέρος, όπου περιγράφονται τα γεγονότα τού Ευαγγελισμού τής Θεοτόκου (Α’-Δ’), η επίσκεψή της στην Ελισάβετ (Ε’), οι λογισμοί τού Ιωσήφ (Ζ’), η προσκύνηση των ποιμένων και των Μάγων (Η’-Κ’), η Υπαπαντή του Χριστού (Μ’) και η φυγή στην Αίγυπτο (Λ’). Οι τελευταίοι 12 Οίκοι (Ν’-Ω’) αποτελούν τη θεολογική και δογματική περιγραφή της Ενανθρωπίσεως του Θεού Λόγου για την σωτηρία του κόσμου, με τη συνέργεια της αειπαρθένου Θεοτόκου Μαρίας.
Κατά τη Βυζαντινή και μετα-Βυζαντινή περίοδο εμφανίζονται αυτοτελείς ψαλτικοί κώδικες («Οικηματάρια») με μελοποιημένους τους Οίκους του Κοντακίου του Ακαθίστου. Γνωστότερες είναι οι συνθέσεις των μελουργών Ιωάννου Κλαδά (β/2 14ου αι.) και Αναστασίου Ραψανιώτου (β/2 18ου αι.), εκτενέστατα αριστουργήματα (πολλά πλέον της μιας ώρας), που αποτελούν μικρό μόνο μέρος του αμύθιτου αλλ’ άγνωστου θησαυρού της εκκλησιαστικής μας μουσικής παραδόσεως.
1 Ισοσυλλαβία = ίδιος αριθμός συλλαβών μεταξύ δύο ή περισσότερων στίχων.
2 Ομοτονία = στις συλλαβές που τονίζεται ο στίχος-πρότυπο, στις ίδιες τονίζονται και οι όμοιοι με αυτόν στίχοι.