του Λάζαρου Γαβαλά*
Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από ραγδαία ταχύτητα και ριζικές μεταβολές των κυρίαρχων κοινωνικών μορφών. Από την ανακάλυψη της τυπογραφίας τον 15ο αι. μέχρι σχεδόν πρόσφατα ο μόνος τρόπος ενημέρωσης των ανθρώπων ήταν ο τύπος. Μέχρι και τη δεκ. 1980, θυμάμαι ουρές να συνωστίζονται μπροστά από τα κεντρικά περίπτερα στις δώδεκα το μεσημέρι, όταν έβγαιναν οι «απογευματινές». Οι άνθρωποι να συζητάνε μεγαλόφωνα τα πρωτοσέλιδα. Η εφημερίδα που κρατούσε κάποιος υπομάλης ήταν στοιχείο της προσωπικότητάς του.
Η ανάπτυξη της τηλεόρασης και ειδικά η έλευση της ιδιωτικής τηλεόρασης, στην Ελλάδα τα τέλη της δεκ. 1980, άλλαξε το σκηνικό. Όλοι περίμεναν με αγωνία τις «ειδήσεις των 8». Το πρωί, τα κουτσομπολιά στα «πρωινάδικα». Μετά, «Τόλμη και Γοητεία». Μεσημεριανές εκπομπές με ελαφρύ περιεχόμενο και πιο ελαφρά ντυμένες παρουσιάστριες και «γλάστρες». Το βάθος της ανάλυσης και η παρουσία, η «σωματικότητα» της είδησης, που προσφέρει το έντυπο, άρχισε να χάνεται στο «γυαλί», στη φευγαλέα εικόνα, τη σεξουαλικοποίηση και τα «δεκαπέντε λεπτά δημοσιότητας». Ταυτόχρονα, άρχισε η χειραγώγηση. Κόμματα ολόκληρα, όπως η «Πολιτική Άνοιξη» και κυβερνητικές ανατροπές ήταν δημιουργήματα των μίντια. Γεννήθηκαν τα «διαπλεκόμενα συμφέροντα». Όποιος κατείχε τα μέσα ενημέρωσης, επηρέαζε τις πολιτικές εξελίξεις και έπαιρνε ανταλλάγματα δημόσια έργα, τράπεζες, κρατική διαφήμιση.
Την εποχή του Ιντερνέτ και, ιδιαίτερα, της παθολογικής του απόφυσης, των σόσιαλ μίντια, η κυριαρχία της εικόνας, του εφήμερου και της χειραγώγησης έχει φτάσει στα άκρα. Η τηλεοπτική εκπομπή καταγράφεται τουλάχιστον σε βίντεο. Η ψηφιακή είδηση τη μια στιγμή υπάρχει, την άλλη γίνεται viral και την αμέσως επόμενη εξαφανίζεται. Μένει η πλύση εγκεφάλου. Τι σημαίνει viral; Το μαζικό, ενίοτε παγκόσμιο, σύντομης διάρκειας, ενδιαφέρον για μια είδηση με τον, συνήθως προς την ίδια κατεύθυνση, σχολιασμό της. Η εποχή του viral είναι η εποχή των τρολ, αυτών που επηρεάζουν και κατευθύνουν τις ειδήσεις-πληροφορίες. Γίνεται όλο και περισσότερο φανερό ότι σόσιαλ μίντια σημαίνει μαζική επιρροή του κόσμου από εμπορικά, πολιτικά, ακόμα και κάθε είδους σκοτεινά συμφέροντα. Η χειραγώγηση βασίζεται στη μεθοδευμένη έλξη που ασκούν τα νέα μέσα, στην εξάρτηση που άγουν, με την εργαλειοποίηση της σεξουαλικότητας, της επιθυμίας για προσωπική προβολή, κοινωνικότητα, «δικτύωση». Ο σημερινός άνθρωπος λατρεύει τα υλικά μέσα της πληροφορίας. Το κινητό, το τάμπλετ, τα λάπτοπ έχουν γίνει αντικείμενα – φετίχ. Ο συγγραφέας Lewis Lapham γράφει ότι στην εποχή του ατομοκεντρισμού και της εμπορευματοποίησης, ο άνθρωπος θεοποιεί τις δικές του εφευρέσεις, που, αντί να είναι χρηστικά αντικείμενα, έχουν μεταβληθεί σε λατρευτικά σύμβολα. Δεν έχουμε παρά να φέρουμε στο νου πως κρατούν και κοιτούν οι σημερινοί έφηβοι το κινητό, τι μας ζήτησαν τα παιδιά μας για δώρο ή τη διαφήμιση με το unboxing.
O Marshall McLuhan, στη θεωρία της προέκτασης (extension theory) υποστηρίζει ότι κάθε κοινωνικός σχηματισμός βασίζεται σε κάποια νέου τύπου προέκταση του ανθρώπινου σώματος και μυαλού. Το φτυάρι και το σφυρί είναι προεκτάσεις του χεριού. Το μικροσκόπιο και το τηλεσκόπιο προεκτάσεις του ματιού. Το κομπιούτερ είναι προέκταση της μνήμης. Οι προεκτάσεις, όμως, συνοδεύονται πάντα από, λιγότερο εμφανείς, ακρωτηριασμούς. Τα σόσιαλ μίντια είναι ακρωτηριασμοί της ηθικής, της διαφάνειας και, τελικά, της δημοκρατίας. Viral και τρολ σημαίνει, όπως θα έλεγε ο McLuhan, που δεν έζησε να δει την πραγματοποίηση των προβλέψεών του, ότι «το μέσο είναι το μήνυμα».
*Ο κ. Λάζαρος Γαβαλάς είναι Κοινωνικός Επιστήμονας.