Το τέλος του νεοφιλελευθερισμού

του Λάζαρου Γαβαλά*

Η συζήτηση για τον νεοφιλελευθερισμό έχει μεγάλο ενδιαφέρον και συχνές εντάσεις. Από ορισμένους θεωρείται πανάκεια, ενώ από άλλους πηγή όλων των δεινών. Δεν είμαι καθόλου βέβαιος, όμως, αν, ζηλωτές ή επικριτές γνωρίζουν τι ακριβώς είναι. Κάποιοι αντιλαμβάνονται αόριστα ότι πρόκειται για την απελευθέρωση της αγοράς από το κράτος και τις ιδιωτικοποιήσεις, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία δεν είναι σε θέση να τον ξεχωρίσει από τον συντηρητισμό. Και στις δύο αυτές απλουστευτικές αντιλήψεις υπάρχει κάποιο ψήγμα αλήθειας. Ο νεοφιλελευθερισμός σχετίζεται, ασφαλώς, με την ελεύθερη αγορά και την ιδιωτική οικονομία, αλλά η θεώρησή του είναι διακριτή από αυτή του κλασικού φιλελευθερισμού. Επίσης, συχνά συνδυάζεται με τον (νεο-) συντηρητισμό στη νέα δεξιά, χωρίς όμως, σε καμία περίπτωση να ταυτίζονται.
Ο κλασικός φιλελευθερισμός υποστήριζε την απελευθέρωση της αγοράς από την κρατική παρέμβαση, ως πιο αποτελεσματική για την αντιμετώπιση της ανεργίας. Ο Άνταμ Σμιθ εξέφρασε αυτό που θεωρήθηκε μια ριζοσπαστική για την εποχή του άποψη, τη διασύνδεση των αγορών σε υπερεθνικά δίκτυα, που διέπονται από τους νόμους του ανταγωνισμού και της αγοράς και ζήτησης. Στις μέρες μας, σχεδόν όλες οι επιχειρήσεις είναι πλέον ιδιωτικές και η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας είναι γεγονός. Ο νεοφιλελευθερισμός του 21ου αιώνα έχει μεταλλαχθεί ακόμα και από τις κατευθυντήριες γραμμές των ίδιων των εμπνευστών του, του Χάγιεκ, που καταδίκαζε τον κρατικό παρεμβατισμό, και του Φρήντμαν, που απέρριπτε τις δημόσιες δαπάνες για την ενίσχυση της ζήτησης και την καταπολέμηση της ανεργίας. Οι απόψεις τους θεωρούνται κοινός τόπος πλέον και γίνονται αποδεκτές ακόμα και από τους σοσιαλιστές. Η αιχμή του νεοφιλελευθερισμού σήμερα είναι η ηθική ανωτερότητα της αγοράς, απέναντι σε κάθε μορφή σχεδιασμού και διακυβέρνησης, ο λεγόμενος φονταμενταλισμός της αγοράς. Αυτό είναι το νόημα ενεργειών, όπως η απόλυση των καθαριστριών του δημόσιου και η ανάθεση της καθαριότητας σε εξωτερικά συνεργεία (που θα προσλάβουν τα ίδια άτομα για να κάνουν την ίδια δουλειά). Με λιγότερα, όμως, εργασιακά δικαιώματα, περιορισμένες ασφαλιστικές παροχές και κατάργηση της μονιμότητας. Πρόκειται για ένα νέο εργασιακό μοντέλο, βασισμένο στις αντιλήψεις των Kristol- Podhoretz περί τεμπελιάς, επανάπαυσης και, τελικά, ανηθικότητας, που προκαλεί η εργασιακή σταθερότητα και εξασφάλιση που παρέχει το Δημόσιο.

Η πανδημία του κορωνοϊού ακύρωσε το οικονομικό αυτό μοντέλο μέσα σε λιγότερο από έναν μήνα. Η κάθετη πτώση των χρηματιστηρίων, η μαζική πτώχευση των ιδιωτικών επιχειρήσεων, από τους αεροπορικούς και τουριστικούς κολοσσούς μέχρι το μαγαζάκι της γειτονιάς, η καθολική ανεργία και, τελικά, η κοινωνική κατάρρευση αποφεύχθηκαν, μέχρι στιγμής, με αποφασιστικές ενέργειες εκτεταμένης κρατικής στήριξης, παροχών και κεντρικού σχεδιασμού. Αυτά ακριβώς, δηλ., που καταδικάζει ο νεοφιλελευθερισμός. Πέρα από την εξέλιξη της νόσου, ακόμα και στο πιο αισιόδοξο σενάριο, η επόμενη μέρα θα βρει έναν διαφορετικό κόσμο. Χαροκαμένο, φοβισμένο, απαισιόδοξο και λιγότερο βέβαιο για την πανάκεια της τεχνολογίας και της ιδιωτικής οικονομίας. Κυρίως, όμως, πεπεισμένο ότι οι αγορές δεν αυτορυθμίζονται σε συνθήκες κρίσεις. Αντίθετα, τότε, η απόλυτη ελευθερία οδηγεί σε αχαλίνωτη κερδοσκοπία. Σε φυσιολογικές συνθήκες προόδου και ανάπτυξης, οι ιδεολογίες προσφέρουν διαφορετικές αντιλήψεις περί κατανομής του παραγόμενου πλούτου. Με μικρές αποκλίσεις πια. Σε συνθήκες κρίσεις είναι που δοκιμάζονται, μεταξύ άλλων, και οι ιδεολογίες. Αυτή που επικρατεί είναι αυτή που μπορεί να διασφαλίσει την κοινωνική ειρήνη και συνοχή, ενώ διατηρεί την ελπίδα και την αισιοδοξία για το αύριο.

* Ο κ. Λάζαρος Γαβαλάς είναι κοινωνικός επιστήμονας