ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ ΠΑΠΑΡΣΕΝΟΥ*
Φέτος τον Ιούλιο αναμένεται με ενδιαφέρον η προβολή της νέας ταινίας του Κρίστοφερ Νόλαν «Οπενχάιμερ» με πρωταγωνιστή τον Κίλιαν Μέρφι, που έγινε ευρύτερα γνωστός από τη δημοφιλή βρετανική τηλεοπτική σειρά Peaky Blinders.
Το σενάριο της ταινίας βασίζεται στην ογκώδη βιογραφία των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν για τον « πατέρα της ατομικής βόμβας» Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, που με τίτλο «Ο Αμερικανός Προμηθέας» κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ το 2007. Σε 735 σελιδες σκιαγραφείται η συναρπαστική ζωή ενός σύγχρονου Προμηθέα, που έδωσε στην ανθρωπότητα την ατομική φωτιά, αλλά όταν προσπάθησε να ελέγξει τη διασπορά της, προειδοποιώντας για τους τρομερούς κινδύνους από τη χρήση της, ηλθε αντιμέτωπος με το κατεστημένο εθνικής ασφαλείας, που ως νέος Δίας βάλθηκε να τον καταστρέψει.
Οι συγγραφείς εξέτασαν χιλιάδες σελίδες από το προσωπικό αρχείο του Οπενχάιμερ και τον φάκελό του στο FBI ( που τον παρακολουθούσε επί μια 25ετία) και μίλησαν με εκατοντάδες άτομα που τον γνώρισαν από τη γέννησή του στη Νέα Υόρκη τον Απρίλιο του 1904 ως τον θάνατό του στο Πρίνστον τον Φεβρουάριο του 1967, με ενδιάμεσο σταθμό το Λος Αλαμος, όπου κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου διηύθυνε το Σχέδιο Μανχάταν, το μυστικό αμερικανικό πρόγραμμα κατασκευής της ατομικής βόμβας. Η διαδρομή αυτή τον έφερε στο επίκεντρο μεγάλων πολιτικών συγκρούσεων και επιστημονικών επιτευγμάτων κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.
Στο προοδευτικό κλίμα του Μπέρκλεϊ όπου στη δεκαετία του ’30 ίδρυσε το σημαντικότερο ερευνητικό κέντρο θεωρητικής φυσικής στην Αμερική, η ζωή του σημαδεύτηκε από την οικονομική ύφεση που έπληξε τη χώρα του και την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη. Με πολλούς αριστερούς φίλους του στρατεύθηκε στον αγώνα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης στο εσωτερικό και κατά του φασισμού στο εξωτερικό.
Όταν αργότερα είδε τις καταστροφικές συνέπειες του όπλου που κατασκεύασε, πρωτοστάτησε στην κίνηση για τον έλεγχο των πυρηνικών εξοπλισμών σε μια περίοδο ραγδαίας επιδείνωσης των αμερικανοσοβιετικών σχέσεων, εμπέδωσης του Ψυχρού Πολέμου και έξαρσης του μακαρθισμού. Η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου και η απόρριψη του δόγματος των μαζικών πυρηνικών αντιποίνων ήταν αρκετές για να θεωρηθεί επικίνδυνος από το κατεστημένο εθνικής ασφαλείας και το 1954 απομακρύνθηκε από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, όπου από τον Ιανουάριο του 1947 είχε διατελέσει πρόεδρος του συμβουλίου εμπειρογνωμόνων.
Στο βιβλίο αναδύεται η χαρισματική και αινιγματική προσωπικότητά του, η υπεροψία και οι ανασφάλειές του, η ευφυία και η αφέλειά του, η στωικότητα και οι αδυναμίες του, το ηθικό κύρος και η προσφορά του στα κοινά . Γοητευτικός και μανιώδης καπνιστής, ψηλός και αδύνατος, γνώστης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής («ρώτησέ με κάτι στα λατινικά, και θα σου απαντήσω στα ελληνικά» υπερηφανευόταν στο γυμνάσιο), φίλος της γαλλικής και ρωσικής λογοτεχνίας, παθιασμένος με την ποίηση, σπούδασε χημεία στο Χάρβαρντ, αλλά στράφηκε στη θεωρητική φυσική στο Κέμπριτζ και στο Γκέτιγκεν, όπου έλαβε το διδακτορικό του το 1927.
Με την επιστροφή του στην Αμερική τον κέρδισε το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλει. Το κέντρο θεωρητικής φυσικής που ίδρυσε εκεί προσήλκυσε πολλούς λαμπρούς φυσικούς, ορισμένοι από τους οποίους τιμήθηκαν αργότερα με το βραβείο Νομπέλ, διάκριση που δεν δόθηκε ποτέ στον ίδιο. Θερμός οπαδός του Νιού Ντιλ του Ρούζβελτ, συντάχθηκε με την Αριστερά σε διάφορους κοινωνικούς αγώνες, παρότι δεν ήταν ποτέ μέλος του ΚΚ ΗΠΑ, όπως ορισμένα μέλη της οικογένειάς του. Τότε αρκετοί προοδευτικοί στην Αμερική έβλεπαν με συμπάθεια τη Σοβιετική Ένωση ως το ανάχωμα στην επέκταση του ναζισμού και του φασισμού στην Ευρώπη.
Έναν μήνα πριν από την έναρξη του πολέμου στην Ευρώπη τον Σεπτέμβριο του 1939, ο Αϊνστάιν έστειλε επιστολή στον πρόεδρο Ρούσβελτ με την οποία τον προειδοποιούσε ότι οι Γερμανοί σχεδίαζαν την κατασκευή ατομικής βόμβας . Μετά την είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο τον Δεκέμβριο 1941 ωρίμασε η ιδέα ότι η ατομική βόμβα ως όπλο έσχατης ανάγκης θα μπορούσε να φέρει το τελειωτικό χτύπημα στις δυνάμεις του Αξονα.
Ενώ οι ηγετικές ικανότητες και η επιστημονική φήμη έθεσαν τον Οπενχάιμερ στην κορυφή των υποψήφιων για τη θέση του διευθυντή του μυστικού προγράμματος κατασκευής της ατομικής βόμβας, ο αμερικανικός στρατός έδειχνε απροθυμία να τον εμπιστευθεί για το σημαντικό αυτό έργο. Όταν όμως ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς ανέλαβε την εποπτεία του Σχεδίου Μανχάταν το φθινόπωρο του 1942 παραμέρισε τις επιφυλάξεις και επέλεξε τον Οπενχάιμερ να διευθύνει το πυρηνικό εργαστήριο στο Λος Αλαμος του Νέου Μεξικού. Εκεί συντόνιζε την εργασία χιλιάδων επιστημόνων και τεχνικών σε έναν αγώνα δρόμου για την κατασκευή της ατομικής βόμβας, πριν προηγηθούν οι Ναζί με τη δική τους.
Με την παράδοση της Γερμανίας τον Μάιο του 1945 πολλαπλασιάστηκαν οι προβληματισμοί στο Λος Αλαμος για την αναγκαιότητα ρίψης της ατομικής βόμβας στην Ιαπωνία. Μετά την πρώτη δοκιμή τον Ιούλιο όλοι όσοι είχαν εμπλακεί στην κατασκευή της συνειδητοποίησαν ότι ο κόσμος είχε αλλάξει ανεπιστρεπτί. Η καταστροφή που προκάλεσαν οι βόμβες που έπεσαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945 έπεισε τον Οπενχάιμερ ότι η ατομική βόμβα δεν έπρεπε να χρησιμοποιηθεί εκ νέου. Μάλιστα, στη συνάντησή του με τον πρόεδρο Τρούμαν την 25η Οκτωβρίου 1945 στον Λευκό Οίκο, του εξομολογήθηκε: «Κύριε πρόεδρε, αισθάνομαι ότι τα χέρια μου είναι βαμμένα με αίμα».
Όσο οι σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση επιδεινώνονταν μετά το τέλος του πολέμου τόσο μεγαλύτερη έμφαση άρχισε να δίνεται στην προστασία των πυρηνικών μυστικών, στη διατήρηση της αμερικάνικης πρωτοκαθεδρίας στην κατασκευή πυρηνικών όπλων και συνακόλουθα στην παρακολούθηση όσων είχαν εμπλακεί στο πυρηνικό πρόγραμμα. Αναπόφευκτα, στο επίκεντρο ξαναβρέθηκε ο Οπενχάιμερ, οι φίλοι και συνεργάτες του, η οικογένειά του και το αριστερό παρελθόν του. Οι ανακρίσεις της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων, η οποία την άνοιξη του 1949 διενεργούσε ακροάσεις σε αναζήτηση υπόπτων, δεν αποκάλυψε κάτι ενοχοποιητικό εναντίον του.
Αξιοποιώντας το κύρος και τη φήμη του ο Οπενχάιμερ προσπάθησε να επηρεάσει τις εξελίξεις ως σύμβουλος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας. Μετά την έκρηξη της πρώτης σοβιετικής ατομικής βόμβας τον Αύγουστο 1949, όταν η πρότασή του για διεθνή έλεγχο των πυρηνικών όπλων και η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου δεν εισακούσθηκαν, αποφάσισε να εντείνει τη δημόσια κριτική του. Με ομιλίες και άρθρα συνιστούσε διαφάνεια και ειλικρίνεια για τους κινδύνους από τη χρήση των πυρηνικών όπλων και καλούσε την κυβέρνησή του να διαβεβαιώσει τη Σοβιετική Ένωση ότι η Αμερική δεν είχε σκοπό να χρησιμοποιήσει πρώτη τα πυρηνικά όπλα της .
Με την άνοδο όμως των Ρεπουμπλικανών στην εξουσία το 1953 οι συντηρητικές δυνάμεις της Αμερικής αποφάσισαν να εξουδετερώσουν τον Οπενχάιμερ. Το έργο δολοφονίας του χαρακτήρα του ανέλαβε ο νέος πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας Λιούις Στράους, εν μέσω της αντικομμουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού που επικρατούσε στην Ουάσιγκτον. Η «ιερή εξέταση» του Οπενχάιμερ άρχισε την παραμονή των Χριστουγέννων του 1953, με την εισήγηση να του αφαιρεθεί η άδεια ασφαλείας του, με το σκεπτικό ότι αποτελούσε κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Αντί να παραιτηθεί, όπως τον συμβούλευσαν πολλοί φίλοι του, δέχθηκε να υποστεί την ταπείνωση των ακροάσεων, που έκαναν «φύλλο και φτερό» όλη τη ζωή του, προσωπική και επαγγελματική.
Στις 23 Μαΐου του 1954 το διοικητικό συμβούλιο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας αποφάσισε να μην ανανεώσει την άδεια ασφαλείας του Οπενχάιμερ. Τα πρακτικά της μυστικής ακρόασης-δίκης διέρρευσαν στον Τύπο και αργότερα εκδόθηκαν σε έναν τόμο 993 σελίδων, αναγκάζοντας τον Αϊνστάιν να δηλώσει αηδιασμένος ότι η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας έπρεπε να μετονομασθεί Συνωμοσία Ατομικής Εξολόθρευσης.
Ο Οπενχάιμερ συνέχισε το έργο του στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον, όπου πέθανε τον Φεβρουάριο του 1967 από καρκίνο. Η στάχτη του σκορπίστηκε στο νησί Σεντ Τζον της Καραϊβικής, όπου περνούσε τα καλοκαίρια του από το 1954.
*Ο Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.