Του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών
«Την κοινήν Ανάστασιν προ του σου πάθους πιστούμενος, εκ νεκρών ήγειρας τον Λάζαρον, Χριστέ, ο Θεός· όθεν και ημείς ως οι παίδες, τα της νίκης σύμβολα φέροντες, σοι τω νικητή του θανάτου βοώμεν· Ωσαννά εν τοις υψίστοις, ευλογημένος ο ερχόμενος, εν ονόματι Κυρίου». Είναι το Απολυτίκιο του Σαββάτου του Λαζάρου και της Κυριακής των Βαΐων, όπου θα εντρυφήσουμε σήμερα.
Δεν είναι από τα πλέον γνωστά ή δημοφιλή τροπάρια των ημερών, όπως το «Τω Υπερμάχω…» ή το «Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται…», ούτε κάτι ιδιαίτερο από ποιητικής πλευράς. Πρόκειται για περιγραφικό ύμνο, ο οποίος υπενθυμίζει στους πιστούς δύο κορυφαία γεγονότα του Ευαγγελίου: Την Ανάσταση του Λαζάρου και την Είσοδο του Ιησού Χριστού στα Ιεροσόλυμα (Βαϊφόρος), οδεύοντας προς το Πάθος Του. Εντούτοις, ξεπερνώντας την επιφανειακή απλότητα του ύμνου και εμβαθύνοντας, διαπιστώνει ότι κρύβει ύψιστα δόγματα της Ορθόδοξης πίστης και βαθύτατες θεολογικές έννοιες, διόλου δευτερεύουσες ή ευκαταφρόνητες. Ιδού:
-Τα δύο γεγονότα, Ανάσταση του Λαζάρου και λαμπρή υποδοχή τού Χριστού στη Σιών, συνδέονται άρρηκτα: Ο Χριστός «ήγειρε εκ νεκρών τον Λάζαρο», γι’ αυτό ακόμη και παιδιά Τον υποδέχθηκαν με βάγια (= τρυφερά φοινικόκλαδα), φωνάζοντας «ωσαννά εν τοις υψίστοις».
-Ο Λάζαρος ήταν όντως νεκρός και δεν «ηγέρθη» μόνος του, αυτεξουσίως, αλλ’ ο Χριστός τον «ήγειρε» με τη φοβερή φωνή-εντολή Του, που αντήχησε ως τον Άδη· «Λάζαρε, δεύρο έξω»! Έτσι, ο Ιησούς Χριστός αποδεικνύεται «νικητής του θανάτου». Φανερώνει τη Θεότητά του (Χριστός) και νικά τον θάνατο ως Θεάνθρωπος (Ιησούς Χριστός).
-Τα «βαΐα» είναι «νίκης σύμβολα»· νίκης τού ανθρώπου επί τού αιώνιου και έως τότε ανίκητου εχθρού του, του θανάτου!
-«Νίκης σύμβολα φέροντες», ας προσέχουμε. Πάντοτε υπάρχει κίνδυνος να τα χάσουμε· να μας πέσουν από απροσεξία ή εμείς να εκπέσουμε ως ανάξιοι της τιμής να τα «φέρουμε».
-Τότε, «ως οι παίδες», όπως εκείνα τα παιδάρια, ψάλλουμε «ωσαννά εν τοις υψίστοις». Έχει γραφεί προφητικώς, αιώνες πριν: «Εκ στόματος νηπίων και θηλαζόντων κατηρτήσω αίνον», διότι «ου καλός ύμνος εις χείλη αμαρτωλού». Μόνο τα αγνά νήπια, «τα παιδία», είναι άξια να προσφέρουν ύμνο στον Τριαδικό Θεό. Στα «παιδία» ανήκει η Βασιλεία των Ουρανών, διαβεβαίωσε ο Κύριος.
-Τι έχουν «τα παιδία» που τα καθιστά άξια τής Βασιλείας; Έχουν «νουν Χριστού». Και τι το σπουδαίο έχει ο «νους» τού Ιησού Χριστού; Την ιδιότητα της «τελείας απλότητος»· που σημαίνει, όχι απλώς αναμαρτησία (μη διάπραξη της αμαρτίας), αλλά απουσία ακόμη και επιθυμίας αμαρτωλής και σκέψης πονηρής. Η «απλότητα» υπερβαίνει σε βαθμό και αυτήν ακόμη την αγάπη, σύμφωνα με κάποιους Ορθόδοξους Πατέρες.
Όμως, κορυφαίο σημείο του τροπαρίου, παρότι περνά απαρατήρητο, είναι η έναρξή του: «Την κοινήν Ανάστασιν προ του σου πάθους πιστούμενος, εκ νεκρών ήγειρας τον Λάζαρον, Χριστέ, ο Θεός». Απόδοση του νοήματος: «Πριν από το Πάθος σου, Χριστέ, Θεέ μας, ανέστησες από τους νεκρούς τον Λάζαρο, δίνοντάς μας την αψευδή διαβεβαίωση (= «πιστούμενος») για κοινή Ανάσταση, δηλαδή, Ανάσταση όλων (!)». Αυτό είναι το σπουδαίο μήνυμα του Απολυτικίου (που, δυστυχώς, χάνεται μέσα στις αμφιβολίες και την απιστία μας): Η Ανάσταση του Λαζάρου και η Ανάσταση του Χριστού, πιστοποιούν ότι στο τέλος τού χρόνου θα γίνει Ανάσταση «κοινή», Ανάσταση πάντων.
Τι νόημα θα είχε, αν ένας κοινός θνητός αίφνης ανασταινόταν, χωρίς να έχουμε κι εμείς δυνατότητα Ανάστασης; Καμία. Όμως, ο Κύριος «πιστούμενος την κοινήν Ανάστασιν, ήγειρε τον Λάζαρον». Έκτοτε, ακλόνητη πεποίθηση της Εκκλησίας είναι η γραμμική πορεία της ιστορίας. Όλα, με ακρίβεια, οδηγούνται στα Έσχατα με την εκπλήρωση των εσχατολογικών προφητειών Παλαιάς και Καινής Διαθήκης, και εκείνων του ίδιου τού Χριστού.
Μένουμε λίγο εδώ: Πολλοί πιστοί, μάλιστα Ορθόδοξοι, δε γνωρίζουν σαφώς τι έχει αποκαλύψει ο Χριστός στην Εκκλησία Του περί θανάτου και Αναστάσεως, ώστε ζουν σε κατάσταση νεφελώδη, γεμάτη αμφιβολίες. Συνοπτικά:
-Από την πτώση των Πρωτοπλάστων ως τον σταυρικό θάνατο του Χριστού οι ψυχές των κεκοιμημένων οδηγούνται στον φοβερό Άδη· ακόμη και οι Δίκαιοι της ΠΔ, ο Αβραάμ, ο Μωυσής, ο Δαβίδ, οι Προφήτες, άπαντες.
-Προ της καθόδου του Χριστού στον Άδη, φθάνει εκεί ο Τίμιος Πρόδρομος ο οποίος προαναγγέλλει, όπως επί γης, τον ερχομό του Μεσσίου.
-Ο Κύριος, με την κάθοδό του στον Άδη, παραλαμβάνει όσες ψυχές (Εβραίων και ειδωλολατρών) Τον δέχονται ως Θεό και Σωτήρα και τις οδηγεί σε ένα τμήμα του Άδου, το οποίο φωτίζεται από την παρουσία Του και γίνεται τόπος παρακλήσεως (= παρηγοριάς). Αυτός είναι ο Παράδεισος, όπου πρώτος εισήλθε ο μετανοήσας Ληστής, σύμφωνα με την υπόσχεση του Εσταυρωμένου, και όπου συνεχίζουν -έως τα Έσχατα- να πηγαίνουν «οι κεκοιμημένοι εν Χριστώ».
-Οι ψυχές που είχαν πορωθεί από την αμετανοησία τους στη γη και δεν πίστευσαν, παρέμειναν στον ζοφερό Άδη, όπου συνεχίζουν -έως τα Έσχατα- να πηγαίνουν «οι μηδέποτε μετανοήσαντες».
-Κατά την «κοινή Ανάσταση», η οποία θα γίνει «εν ριπή οφθαλμού», οι μεν ζώντες «αλλαγήσονται», όλα δε τα σώματα των νεκρών θα αναστηθούν και θα ενωθούν με τις ψυχές τους. Τότε, οι Δίκαιοι, «οι εκ δεξιών», λέγει ο Απ. Παύλος κατ’ αποκάλυψη Χριστού, θα αρπαγούν στον αέρα για να συναντήσουν τον εξ ουρανού ερχόμενο Κύριο, ο Οποίος χωρίς Κρίση θα τους εισαγάγει στην Βασιλεία Του (επομένως, άλλο Παράδεισος, άλλο Βασιλεία Θεού).
-Οι δε αμετανόητοι ως εγώ, «οι εξ ευωνύμων», θα αναστηθούμε για να περάσουμε από την Κρίση του Δικαίου Κριτού και να απέλθουμε -με τα σώματά μας- στην αιώνια οντολογική Κόλαση, όπου το Φως της Τριαδικής Θεότητος θα φθάνει ως «αφεγγές και ακοίμητον πυρ».
-Σήμερα, από τους ανθρώπους, το μόνο πρόσωπο που ήδη βρίσκεται στη Βασιλεία του Θεού είναι η Θεοτόκος, την Οποία ο Υιός της «μετέστησεν προς την ζωήν», ανταποδίδοντάς Της την τιμή να είναι η αειπάρθενος Μητέρα Του.
Καλή μας πορεία προς τη Μ. Εβδομάδα και την Ανάσταση του φετινού Πάσχα, αλλά και προς την προσωπική Ανάσταση όλων μας εν Χριστώ. Αμήν.
«Ιδού, ο Νυμφίος έρχεται…»
Μεγάλη Εβδομάδα από σήμερα. Ο Δημιουργός τού σύμπαντος κόσμου, ο ενανθρωπήσας Θεός Λόγος, ο ευεργέτης και σωτήρας Κύριος Ιησούς Χριστός, οδηγείται «αφρόνως και αγνωμόνως» σε μαρτύριο. Κατήγορος, κριτής και δήμιος είναι ο ίδιος εκείνος όχλος που χθες «εστρώννυον εν τη οδώ τα ιμάτια αυτών»· εκείνοι, οι οποίοι «λαβόντες τα βαΐα των φοινίκων», «έκραζον… ωσαννά τω Δαυίδ», όταν ακόμη ήσαν νωπά η έκπληξη, ο θαυμασμός και ο φόβος που εξήλθε από το μνήμα του Λαζάρου. Ερευνώντας ο νους τού πιστού αυτή την αδιανόητη ακαταστασία και μη αντέχοντας να κατανοήσει το μέγεθος της αχαριστίας τού «περιούσιου» λαού, πόσο δε απέραντη φανερώθηκε η αγάπη τού Θεού, ενώνει την φωνή του με τη φωνή των αγίων υμνογράφων των ιερών Ακολουθιών της Μ. Εβδομάδος και συνοδοιπορεί μαζί τους στο φρικτό Μυστήριο της Θυσίας τού Θεανθρώπου· γιατί η Μ. Εβδομάδα κέντρισε τα τρίσβαθα της ανθρώπινης καρδιάς και έτσι γεννήθηκε το αποκορύφωμα του ορθόδοξου υμνογραφικού μεγαλείου.
Όμως, ο πιστός, στη συμπόρευσή του με τον Ιησού Χριστό προς το Πάθος και την Ανάσταση, ευρίσκεται ενώπιον ενός πλήθους τροπαρίων, των οποίων, συχνά, δεν αντιλαμβάνεται το βάθος, το ύψος ή το πλάτος και, δυστυχώς, δε γνωρίζει τη μακρά διαδρομή τους στους αιώνες, την υμνογραφική τους δομή και ποικιλότητα, τη λειτουργική θέση στις Ακολουθίες και τον μουσικό πλούτο με τον οποίο αυτά είναι ντυμένα και στολισμένα.
Από τη στήλη αυτή, θα κάμω προσπάθεια να υπενθυμίσω στους αναγνώστες τής «Θεσσαλίας» ορισμένα στοιχεία από τον υμνογραφικό και ψαλτικό πλούτο των ημερών. Σήμερα, θα δούμε δύο πολύ γνωστά μέλη, το «Αλληλουϊάριον» και το «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», της ενάρξεως του Όρθρου της Μ. Δευτέρας, Μ. Τρίτης και Μ. Τετάρτης.
-Το «Αλληλουϊάριον», ο αγαπημένος ύμνος που ψάλλεται στον Όρθρο μετά τον Εξάψαλμο και τα Ειρηνικά, είναι το εβραϊκής προελεύσεως Εφύμνιο «Αλληλούϊα», που Ελληνικά μεταφράζεται «Αινείτε τον Κύριον». Ψάλλεται τετράκις εκ γ’ (τέσσερις φορές, από τρία Αλληλούϊα κάθε φορά), στους Όρθρους των Νεκρωσίμων Σαββάτων (των Κεκοιμημένων), όταν δε συμπίπτει εορταζόμενος Άγιος και στους πένθιμους Όρθρους της Μ. Τεσσαρακοστής και της Μ. Εβδομάδας. Η θέση του είναι εκεί όπου κατά τους Όρθρους των άλλων ημερών ψάλλουμε το «Θεός Κύριος και επέφανεν ημίν…».
Το «Αλληλουϊάριον» συνοδεύεται από 4 ψαλμικούς στίχους, τρεις εκ των οποίων αναφέρονται στη γη: α) «Εκ νυκτός ορθρίζει το πνεύμα μου προς Σε, ο Θεός, διότι φως τα προσταγματά Σου επί της γης». β) «Δικαιοσύνην μάθετε οι ενοικούντες επί της γης». γ) «Ζήλος λήψεται λαόν απαίδευτον και νυν πυρ τους υπεναντίους έδεται». δ) «Πρόσθες αυτοίς κακά, Κύριε, πρόσθες αυτοίς κακά τοις ενδόξοις της γης».
Επειδή το «Αλληλούϊα» έχει παλαιοδιαθηκική προέλευση, μάλιστα ψαλμική, το ψαλτικό του μέλος ανήκει στο λεγόμενο Παπαδικό Γένος Μελοποιΐας, η δε παράδοση το διασώζει σε Σύντομο, Αργοσύντομο ή Αργό Δρόμο Μελοποιίας. Σε Αργό Δρόμο διασώζεται πλήθος μελοποιήσεων πολλών επωνύμων Βυζαντινών και μετα-Βυζαντινών μελουργών. Κατά τους Όρθρους της Μ. Εβδομάδος ψάλλεται σε Αργοσύντομο μέλος, σε ήχο Πλάγιο τού Τετάρτου Τρίφωνο (με βάση το φθόγγο Γα τής ψαλτικής Κλίμακας του Νη), στον ήχο, δηλαδή, του «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», που ακολουθεί (και του «Ότε οι ένδοξοι μαθηταί…» από τον Όρθρο τής Μ. Πέμπτης και έπειτα). Το μέλος όλων των παραπάνω (το γράφω για τους ειδικούς, αλλά και για να ακούγονται μερικά στοιχεία από την πλούσια ορολογία της Θεωρίας της Ψαλτικής) κινείται άλλοτε στη Χρόα τού Σκληρού Διατονικού Γένους και άλλοτε στη Χρόα τού Μαλακού Διατόνου, ανάλογα με τις μελωδικές Έλξεις τού συγκεκριμένου Κλάδου τού Πλαγίου Δ’.
-Το τροπάριο, τώρα, «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…», το οποίο ψάλλεται -όπως ήδη γράψαμε- μετά το «Αλληλουϊάριο», επέχει θέση Απολυτικίου στους Όρθρους των Ακολουθιών τού Νυμφίου, είναι δε ομόηχο (ψάλλεται στον ίδιο ήχο) με το «Αλληλουϊάριο» (σε ήχο Πλάγιο τού Δ’ Τρίφωνο). Επειδή είναι Απολυτίκιο, ανήκει στο λεγόμενο Ειρμολογικό Γένος Μελοποιίας, συμπεριλαμβάνεται στους ψαλτικούς κώδικες των Ειρμολογίων, μελοποιήσεις του δε απαντούν τόσο σε Σύντομο, όσο και σε Αργό Δρόμο Μελοποιίας, χωρίς να αποκλείεται η Αργοσύντομη μελική μεταχείρηση του ύμνου.
Κατ’ απαίτηση του Τυπικού, το «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…» ψάλλεται τρις (εκ γ’)· δύο σε Αργό Δρόμο Μελοποιίας, ώστε να προλάβουν οι ιερείς να ολοκληρώσουν την εισόδευση, τη λιτάνευση και τη θυμίαση της Εικόνας τού Νυμφίου, και την τρίτη σε Σύντομο. Στις μέρες μας, χάρη συντομίας, μπορεί να ψάλλεται μία φορά «αργώς» και δύο «συντόμως», ή -ελλείψει καταρτισμένων ιεροψαλτών- και τις τρεις «συντόμως», αφού τα αργά μέλη απαιτούν καλή γνώση της Ψαλτικής και άλλες τεχνικές ή φωνητικές δεξιότητες.
Η κατάληξη του τροπαρίου λέγεται «επικλητικός» στίχος, διότι, μετά την ποιητική περιγραφή των γεγονότων της ημέρας γίνεται επίκληση του ελέους τού Αγίου Τριαδικού Θεού, διά της μεσιτείας των Αγίων και της Θεοτόκου. Ο «επικλητικός» στίχος διαφοροποιείται και τις τρεις φορές: Την πρώτη φορά ο ύμνος κατακλείεται με την επίκληση του Αγίου τής αντίστοιχης ημέρας τού Εβδομαδιαίου Εορτολογικού Κύκλου (Δευτέρα, των Ασωμάτων Αγγέλων· Τρίτη, του Προδρόμου· Τετάρτη, του Τιμίου Σταυρού). Τη δεύτερη φορά, με επίκληση του Αγίου στον οποίο τιμάται ο ναός όπου τελείται η Ακολουθία· στην τρίτη επανάληψη, με επίκληση της Θεοτόκου, «διά της Θεοτόκου, σώσον ημάς».
Καλή δύναμη για τη Μεγάλη Εβδομάδα που ανοίγεται μπροστά μας.