«Θυσία αινέσεως…» – Η ιερά Ψαλμωδία στις Ακολουθίες και τα Μυστήρια της Εκκλησίας

Του
Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη,
καθηγητού της Ανωτάτης
Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών,
kxkaragounis8@gmail.com,
www.kxkaragounis.gr

«Χριστός Αληθώς Ανέστη»!
Κυριακή τού Παραλύτου σήμερα και ας αναρωτηθούμε, τι είναι χειρότερο, η σωματική ή η πνευματική παράλυση; Η πατρίδα μας, πλέον, έχει πάρει ένα πνευματικό κατήφορο και καθημερινά εξελίσσεται σε χώρα «παράλυτων ορθοδόξων», η δε αίσθηση όσων προβληματίζονται γι’ αυτή την κατάσταση είναι: «Άνθρωπον ουκ έχω»! Το πρόβλημα, όμως, είναι ακριβώς ότι περιμένουμε τη θεραπεία της παραλυσίας μας από κάποιον άνθρωπο, ενώ τις λύσεις μπορεί να δώσει μόνον ο «αποκαλυφθείς» Τριαδικός Θεός και ο «ενανθρωπίσας» Λόγος, ο Κύριος Ιησούς Χριστός.
Χωρίς άλλο σχόλιο, θα θυμίσω το συγκλονιστικό Δοξαστικό τού Εσπερινού τού Παραλύτου, με την περίφημη στιχομυθία μεταξύ τού Θεανθρώπου Ιησού Χριστού και του Παραλύτου:
«Ανέβη ο Ιησούς εις Ιεροσόλυμα, // επί τη Προβατική κολυμβήθρα, // τη λεγομένη κατά Ιουδαίους Βηθεσδά, // πέντε στοάς εχούση· // εν ταύταις γαρ κατέκειτο πλήθος των ασθενούντων· // Άγγελος γαρ του Θεού, κατά καιρόν επιφοιτών, // διετάραττεν αυτήν, // και ρώσιν εχαρίζετο τοις προσιούσιν εν πίστει. // Και ιδών ο Κυριος χρονιούντα άνθρωπον, // λέγει προς αυτόν· // «θέλεις υγιής γενέσθαι;» // Ο ασθενών απεκρίνατο· // «Κύριε, άνθρωπον ουκ έχω, // ίνα, όταν ταραχθή το ύδωρ, // βάλη με εις την κολυμβήθραν. // Ιατροίς κατηνάλωσα τον άπαντά μου βίον, // και ελέους τυχείν ουκ ηξιώθην». // Αλλ’ ο ιατρός των ψυχών και των σωμάτων // λέγει προς αυτόν· // «Άρόν σου τον κράββατον και περιπάτει, // κηρύττων μου την δύναμιν, και το μέγα έλεος // εν τοις πέρασιν»».
Αλλά, ας έρθω σε ψαλτικά και λειτουργικά θέματα. Από σήμερα, έχω λογισμό, να εγκαινιάσω μια σειρά με γενικό τίτλο «θυσία αινέσεως», υπό την οποία θα παρουσιάσω ορισμένα ζητήματα, που αφορούν στην Ορθόδοξη Λατρεία και τη μουσική της. Έτσι, θα ξεκινήσω με αυτό που διατυπώνεται στον τίτλο: Ποια η θέση της Ψαλμωδίας στις Ακολουθίες και τα Μυστήρια της Εκκλησίας;
Οι Τελετές της Εκκλησίας διακρίνονται σε δύο ομάδες, σε Ακολουθίες και Μυστήρια. Οι Ακολουθίες είναι, αφενός, Τακτικές Τελετές, που ανήκουν σε όλους τους Τελετουργικούς Κύκλους: α’) στον Κύκλο τού Νυχθημέρου (Εσπερινός, Απόδειπνο, Όρθρος, Ώρες, κ.λπ.)· β’) στον Κύκλο τής Εβδομάδος (π.χ., Παράκληση)· γ’) στον Μηνιαίο Κύκλο (π.χ., Αγιασμός)· δ’) στον Ετήσιο κύκλο, τού Ενιαυτού (π.χ., Χαιρετισμοί, Παρακλήσεις Δεκαπενταυγούστου). Οι Ακολουθίες είναι, αφετέρου, και Έκτακτες ή Περιστασιακές, όπως, για παράδειγμα, Εγκαίνια Ναών, Εγκαίνια φορέων, ιδρυμάτων ή επιχειρήσεων, Αγιασμοί επί ενάρξεως κάθε δραστηριότητας, Μνημόσυνα υπέρ κεκοιμημένων κ.ά.
Η άλλη ομάδα τελετουργιών είναι τα Μυστήρια (Βάπτισμα, Χρίσμα, Εξομολόγηση, Ευχαριστία, Ιερωσύνη, Γάμος Ευχέλαιο), με ύψιστο το Μυστήριο της θείας Ευχαριστίας κατά τη θεία Λειτουργία.
Στις μεν Ακολουθίες σκοπός και κυρίως ζητούμενο είναι η προσευχή (προσωπική ή κοινή), ως ευχαριστία, δοξολογία, ικεσία ή παράκληση, στα δε Μυστήρια ο μυσταγωγών κληρικός γίνεται αγωγός της Χάριτος του Αγίου Πνεύματος, ώστε να ολοκληρωθεί και τελεσφορηθεί ο σκοπός τής Συνάξεως. Πρακτικά, η κυρίως διαφορά είναι, ότι οι μεν Ακολουθίες ωφελούν τον πιστό που τις παρακολουθεί, τα δε Μυστήρια αγιάζουν και σώζουν τον μετέχοντα άνθρωπο. Στις Ακολουθίες η Εκκλησία ασκείται και αθλείται· στα Μυστήρια στέφεται και επιβραβεύεται για την άσκηση και τη «νόμιμη» άθλησή της.

Ποια είναι η θέση της Ψαλμωδίας στα παραπάνω; Στις Ακολουθίες υπερτερεί το ψαλμικό και υμνογραφικό μέρος, ντυμένο με εκκλησιαστικό μέλος, ενώ οι ευχές και δεήσεις είναι περιορισμένες. Αντιθέτως, στα Μυστήρια η ανάγκη επικλήσεως της καθαγιαστικής και τελεσιουργού Δυνάμεως του Αγίου Πνεύματος οδήγησε σε συγγραφή εξαίσιων θεόπνευστων ευχών ή δεήσεων και σε περιορισμό του ψαλμικού και υμνολογικού μέρους.
Πού βρίσκεται, λοιπόν, η Ψαλμωδία; Η Εκκλησιαστική Μουσική ενδύοντας το λόγο ενδύει τα πάντα: Ψαλμούς, ύμνους, αναγνώσματα, δεήσεις, ευχές, εκφωνήσεις, κάποτε κι αυτό το κήρυγμα (!). Άρα, η Ψαλμωδία είναι «πανταχού παρούσα», με την απολύτως απαραίτητη διευκρίνιση, ότι είναι «διακριτική τέχνη», αφού και οι Πατέρες που την επινόησαν και τη ρύθμισαν ήταν διακριτικοί. Στις Ακολουθίες της άσκησης και άθλησης, όπου η υπομονή και η πραότητα οικοδομούν τη δοξολογία και την προσευχή, το μέλος κυριαρχεί. Τεράστιας μουσικής αξίας και κάλους δημιουργήματα έχουν γραφεί γι’ αυτές, διότι εδώ η μουσική καλείται να υπηρετήσει την πραότητα και να διακονήσει την υπομονή. Σπεύδει να παραμυθήσει τον λαό για τους κόπους αναμονής, αγρυπνίας, ορθοστασίας και γονυκλισίας. Φροντίζει να εκδιώκει τα «δεινά» της ραθυμίας, της ακηδίας, της ανυπομονησίας, της ταραχής, της οργής και να βοηθά στην επαγρύπνηση, ανανεώνοντας το έλαιον του πιστού, για να μη σβήνει η λυχνία του κατά την αναμονή τής «υπαντήσεως του Νυμφίου».
Η διακριτικότητα, όμως, της Ψαλμωδίας φαίνεται στα Μυστήρια. Εδώ είναι παρούσα, αλλά δεν κυριαρχεί. Παραμυθεί, υποβοηθεί, γλυκαίνει τους πιστούς, αλλά διακονεί ταπεινά κι αθόρυβα. Γνωρίζει ότι, του Βασιλέως τής Δόξης παρόντος, δεν μπορεί αυτή να διεκδικεί τα πρωτεία. Του Λόγου λαλούντος, δεν της επιτρέπεται να φλυαρεί. Του Πνεύματος επισκιάζοντος, δεν τη συμφέρει να παρατρέχει άσκοπα. Γι’ αυτό, ούτε το Βάπτισμα, ούτε το Χρίσμα, ούτε ο Γάμος – κανένα Μυστήριο – δεν είναι φορτωμένο με Ψαλμωδία, όπως ο Εσπερινός, ο Όρθρος ή οποιαδήποτε άλλη Ακολουθία.
«Χριστός Αληθώς Ανέστη!».