«Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία…» – Ο Χερουβικός Ύμνος της Θ. Λειτουργίας του Μ. Σαββάτου

του Κων/νου Χαριλ. Καραγκούνη 

Καθηγητού της Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθηνών

kxkaragounis8@gmail.com – www.kxkaragounis.gr 

«Εν εκάστη λειτουργία τού Χρυσοστόμου ή του Μ.Βασιλείου ψάλλεται ο Χερουβικός Ύμνος, το “Οι τα Χερουβίμ…”, αλλά το Μ.Σάββατον, καίτοι τελείται η αυτή Λειτουργία τού Μ.Βασιλείου, υπάρχει ως προς τούτο διαφορά, διότι… αντί του “Οι τα Χερουβίμ…”, ψάλλεται το τροπάριον “Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία…”.» Αυτά ορίζει στα 1888 για τη Θ.Λειτουργία του Μ.Σαββάτου ο Πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης, στο έργο του, Τυπικόν τής τού Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.

Το ποίημα αποτελείται από 16 στίχους (με τριπλό «Αλληλούϊα»): «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία, // και στήτω μετά φόβου και τρόμου, // και μηδέν γήινον εν εαυτή λογιζέσθω· // ο γαρ Βασιλεύς των βασιλευόντων, // και Κύριος των κυριευόντων, // Χριστός ο Θεός ημών // προσέρχεται σφαγιασθήναι, // και δοθήναι εις βρώσιν τοις πιστοίς· // προηγούνται δε τούτου // οι Χοροί των Αγγέλων, // μετά πάσης Αρχής και Εξουσίας· // τα πολυόματα Χερουβίμ, // και τα εξαπτέρυγα Σεραφίμ, // τας όψεις καλύπτοντα, // και βοώντα τον ύμνον· // Αλληλούϊα, Αλληλούϊα, Αλληλούϊα.»

Πρόχειρη απόδοση στη νεοελληνική: «Κάθε ανθρώπινη υπόσταση να σιωπήσει, να σταθεί με φόβο και τρόμο και να μη συλλογίζεται από μέσα της τίποτε γήινο· ο Βασιλέας όλων των βασιλιάδων και ο Κύριος (= Θεός) όλων όσων έχουν εξουσία και κυριαρχούν, ο Χριστός και Θεός, έρχεται για να σφαγεί ενώπιόν μας και να δοθεί στους πιστούς ως “τροφή” (= για να φαγωθεί από τους πιστούς)· μπροστά Του προπορεύονται οι Χοροί (= ομάδες, αλλά και χορωδίες) των Αγγέλων, μαζί με όλα τα άλλα αγγελικά τάγματα, δηλαδή, οι Αρχές, οι Εξουσίες, τα Χερουβίμ με τα αμέτρητα μάτια και τα Σεραφίμ με τις έξι φτερούγες· αυτά τα τελευταία καλύπτουν (= με τις φτερούγες τους) τα πρόσωπά τους και ψάλλουν δυνατά (= βοάν) τον ύμνο, το Αλληλούϊα (= αινείτε τον Κύριον).» Η εκ γ΄ επανάληψη του εφυμνίου Αλληλούϊα δηλώνει ότι τα Σεραφίμ ψάλλουν ακατάπαυστα.

Στις χειρόγραφες λειτουργικές πηγές παρατηρούνται κάποιες παραλλαγές τού κειμένου. Έτσι:

– Ο στίχος «και Κύριος των κυριευόντων» προστέθηκε μεταγενέστερα, άγνωστο, πότε ακριβώς, εκτοπίζοντας συνήθως τον στίχο «Χριστός ο Θεός ημών». Τελικά, επεκράτησαν και οι δύο.

– Στο στίχο «προσέρχεται σφαγιασθήναι», το ρήμα «προσέρχεται» απαντά και «προέρχεται».

Το τροπάριο «Σιγησάτω…» ψάλλεται ως Χερουβικό κατά την προετοιμασία του ιερού κλήρου για την πραγματοποίηση τής Μεγάλης Εισόδου της Θ.Λειτουργίας του Μ.Σαββάτου. Ψέλνεται σε αργό Παπαδικό μέλος (δηλαδή, κάθε συλλαβή τού κειμένου απλώνεται σε πάρα πολλούς μουσικούς φθόγγους και χρόνους), ώστε να καλυφθεί επαρκώς ο απαιτούμενος χρόνος για να ολοκληρώσουν οι λειτουργοί στο Ιερό τις απαραίτητες τελετουργίες. Το Χερουβικό έξω μεν ψάλλεται από το Χορό των ψαλτών (σε ήχο Πλάγιο τού Α΄), εντός δε του Ι. Βήματος απαγγέλλεται χαμηλόφωνα από τους ιερείς και διακόνους, σύμφωνα με την τυπική διάταξη τού τελετουργικού τής Μεγάλης Εισόδου: «Τω δε Αγίω και Μεγάλω Σαββάτω, (ενν. αντί Οι τα Χερουβίμ…, ο ιερεύς λέγει) το τροπάριον, όπερ ψάλλεται υπό του Χορού εις ήχον πλ. α’, Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία…». Προκειμένου να πραγματοποιηθεί η Μεγάλη Είσοδος, οι ψάλτες διακόπτουν το μέλος μετά τον στίχο «μετά πάσης Αρχής και εξουσίας». Στο ίδιο σημείο σταματά την απαγγελία τού ύμνου και ο ιερέας, για να συνεχισθή διαλογικώς υπό του διακόνου, ο δε Χορός ολοκληρώνει το μέλος τού ύμνου μετά την μνημόνευση της Μ.Εισόδου.

Τίποτε δε γνωρίζουμε για τον ποιητή του «Σιγησάτω…». Οι μεν πηγές δεν μαρτυρούν το όνομα του υμνογράφου και ίσως αυτό αποτελεί ένδειξη αρχαιότητος του τροπαρίου, οι δε μελετητές δεν έχουν διακινδυνεύσει κάποια υπόθεση. Ένα είναι βέβαιο, ότι το «Σιγησάτω…» υπήρξε Χερουβικός ύμνος της αρχαιότατης Ιεροσολυμιτικής Λειτουργίας του Αντιοχειανού Τύπου, η οποία αποδίδεται στον Άγ.Ιάκωβο Αδελφόθεο, πρώτο επίσκοπο Ιεροσολύμων. Ας δούμε μερικά στοιχεία επ’ αυτού.

Η Λειτουργία τού Ιακώβου αρχικά εστερείτο Μ.Εισόδου και Χερουβικού. Το τελετουργικό τής Εισόδου τών Τιμίων Δώρων εισήχθη σε αυτή αργότερα, από επίδραση τού Βυζαντινού Λειτουργικού Τύπου. Χρονικά, αυτό τοποθετείται μεταξύ 4ου και αρχών 6ου αιώνος, όμως η καινοτομία σαφώς δε συνέβη ταυτόχρονα σε όλα τα κέντρα του Χριστιανισμού. Κάπου στις αρχές του 6ου αι. εισήχθη στην εν λόγω Λειτουργία το «Σιγησάτω…», ύμνος πιθανότατα παλαιστινιακής καταγωγής, για να ψάλλεται ως Χερουβικό. Τὸ «Σιγησάτω…» διατηρήθηκε ως την εποχή γενικής επιβολής τού Βυζαντινού Τύπου, οπότε οι νέες επιδράσεις εισήγαγαν ως Χερουβικό το «Οι τα Χερουβίμ μυστικώς εικονίζοντες…». Αυτό χρονικά πρέπει να συνέβη στο διάστημα μεταξύ 10ου και 11ου αιώνα. 

Ως την οριστική μετάβαση από το «Σιγησάτω…» στο «Οι τα Χερουβίμ…» μεσολαβεί μια μακρά μεταβατική περίοδος, κατά την οποία οι χειρόγραφες λειτουργικές πηγές ανθολογούν παράλληλα και τους δύο ύμνους. Ο μακαριστός μέγας λειτουργιολόγος Ι.Φουντούλης παραπέμπει σε δύο κώδικες, α΄) το υπ’ αριθμ. gr.177 Σιναϊτικό Ειλητάριο της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Μεσσήνης, του 10ου αι., όπου για τη Λειτουργία τού Ιακώβου ορίζεται το «Οι τα Χερουβίμ…»· και β΄) τον υπ’ αριθμ. gr.1970 Βατικανό κώδικα, του 13ου αι., αντιγραμμένο πιθανότατα στη Μονή S.Maria del Patire (στο Rossano της Κάτω Ιταλίας) από ανθίβολο του 11ου αι., προερχόμενο από τα Ιεροσόλυμα. Ο κώδικας, γνωστός ως codex Rossanensis, παραδίδει για τη Λειτουργία τού Ιακώβου τόσο το «Σιγησάτω…» όσο και το «Οι τα Χερουβίμ…». Βάσει αυτών και άλλων όμοιων κωδίκων συμπεραίνεται, ότι η περίοδος μεταξύ 10ου και 11ου αι. είναι μεταβατική για το «Σιγησάτω…». 

Τελικά, η Λειτουργία του Ιακώβου εγκαταλείφθηκε εντελώς και αντικαταστάθηκε, ακόμη και στα Ιεροσόλυμα, από τις Βυζαντινές Μυσταγωγίες τού Ιωάν.Χρυσοστόμου και του Μ.Βασιλείου.

Από πότε, όμως, το «Σιγησάτω…», ενώ εξέπεσε από τη Λειτουργία του Ιακώβου, άρχισε να ψάλλεται στη Λειτουργία τού Μ.Βασιλείου κατά το Μ.Σάββατο και για ποιο λόγο συνέβη αυτό;

Από τα χειρόγραφα είναι γνωστό, ότι έως τον 10ο αι., στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως ψάλλεται το «Οι τα Χερουβίμ…» κατά το Μ.Σάββατο. Ακόμη και ένας κώδικας του 12ου αι., το υπ’ αριθμ. 788 Τυπικό της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, δεν αναφέρει το «Σιγησάτω…» για το Μ. Σάββατο· άλλοι, όμως, παλαιότεροι κώδικες το μαρτυρούν. Επομένως, το «Σιγησάτω…» υιοθετήθηκε από την τελευταία Λειτουργία τής Μ.Εβδομάδος κάπου μεταξύ τού 11ου και 12ου αι., οπωσδήποτε όχι νωρίτερα από τον 10ο αιώνα. 

Και γιατί υιοθετήθηκε; Ο ιστορικός της Βυζαντινής Μουσικής Γ. Παπαδόπουλος (+ 1938) δίνει μια ωραία θεολογική εξήγηση: Ο ύμνος «ωρίσθη να ψάλληται άπαξ τού ενιαυτού τω Μ.Σαββάτω κατά την έννοιαν του λόγου “Σιγησάτω πάσα σαρξ…”, διότι η ημέρα αύτη θεωρείται καταπαύσεως ημέρα». Αλλά και ο μουσικολόγος Neil Moran δίνει μια δυνατή ερμηνεία. Μιλά για τον χαρακτήρα τού Μ. Σαββάτου: Ενώ στο ξεκίνημά της η ημέρα έχει έντονα στοιχεία πένθους και οδυρμού, προς το τέλος της, το τελετουργικό της αναμιγνύεται με εκφράσεις που προμηνύουν την Ανάσταση. Ακριβώς ίδια συναισθήματα αποτυπώνονται και στο «Σιγησάτω…». Οι πρώτες γραμμές του εκφράζουν την ιερά σιωπή και το φόβο τού ανθρώπου μπροστά στο Μυστήριο τού θανάτου τού Θεανθρώπου. Όμως, στο τελείωμά του, η περιγραφή τού ερχομού τού Κυρίου και Βασιλέως των πάντων, μάλιστα, με εκείνη την υπερκόσμια συνοδεία από όλα τα αγγελικά τάγματα, μας υπενθυμίζει την επερχόμενη Ανάσταση, ίσως και την ένδοξη Δευτέρα Παρουσία τού Δικαίου Κριτού στα Έσχατα.

Το «Σιγησάτω…» ανθολογείται σε πλήθος Βυζαντινών και μετα-Βυζαντινών χειρογράφων, ως αναγκαίο μέλος για την τέλεση της Θ.Λειτουργίας τού Μ.Σαββάτου. Μεγάλος αριθμός διδασκάλων της Ψαλτικής παρέδωσε ικανές μελοποιήσεις τού τροπαρίου. Μια πρόχειρη έρευνα σε αγιορείτικους κυρίως κώδικες επεσήμανε 22 συνθέσεις, έργα 17 μελουργών· 16 από αυτές είναι σε ήχο Πλάγιο τού Α΄, κατά την αρχαία παράδοση, 4 σε ήχο Α΄ και 2 σε ήχο Πλάγιο τού Δ΄.

«Ανάστα, ο Θεός…», σε αναμένουμε, Κύριε!