Έχουμε πληθωρισμό πτυχίων;

του
Γ. Καπουρνιώτη

Χαλαρώνοντας και έχοντας έτσι ακόμη περισσότερο χρόνο για ξεκοκάλισμα του Τύπου αλίευσα στατιστικά στοιχεία που επιβεβαίωσαν κάποιες προσωπικές απόψεις και προβληματισμούς. Πρόκειται για έρευνες που έχουν αποδείξει ότι οι σημαντικότερες προσδιοριστικές παράμετροι της ανάπτυξης δεν είναι οι φυσικοί μας πόροι ή οι πολιτικοί συνασπισμοί αλλά οι δεξιότητες του ανθρώπινου δυναμικού και το επίπεδο των θεσμών. Αμφότερα συνδέονται και με την παιδεία.
Δυστυχώς, στο φως της δημοσιότητας, έχουν βγει μελέτες οι οποίες πρέπει να μας προβληματίσουν σοβαρά όσον αφορά τις πραγματικές ικανότητες του ελληνικού ανθρώπινου δυναμικού, τις κατευθύνσεις του εκπαιδευτικού μας συστήματος και συνολικά της ποιότητάς του. Έδειξαν ότι η γενική άποψη περί υψηλής ποιότητας του ελληνικού εργατικού δυναμικού που διαπρέπει στο εξωτερικό δυστυχώς αποτελεί έναν ακόμη αστικό μύθο. Είναι αλήθεια ότι η έλλειψη αξιοκρατίας και αποτελεσματικών δομών στην οικονομία αποτρέπουν κάποιους ανθρώπους με ικανότητες να προοδεύσουν στο εγχώριο περιβάλλον. Αντιθέτως, όταν μεταναστεύουν σε ανεπτυγμένες χώρες όπου πληρούνται αυτές οι προϋποθέσεις, τα πηγαίνουν πιο καλά.
Ωστόσο, αυτό αφορά μεμονωμένους ανθρώπους με εξαιρετικές ικανότητες, τις οποίες δεν διαθέτει ο μέσος απόφοιτος του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Ο ΟΟΣΑ (Οργανισμός για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη) κάθε έτος πραγματοποιεί μια έρευνα στο πλαίσιο του προγράμματος PISA (Programme for International Student Assessment). Κύριος στόχος του προγράμματος PISA είναι η αξιολόγηση του εύρους των γνώσεων και των δεξιοτήτων των μαθητών/τριών που βρίσκονται στο τέλος της υποχρεωτικής τους εκπαίδευσης, βάσει των οποίων διαμορφώνεται, σε σημαντικό βαθμό, η ουσιαστική και ισότιμη συμμετοχή τους στις σύγχρονα δομημένες κοινωνίες. Εκκινώντας, επομένως, από ένα κοινά καθορισμένο και διεθνώς αποδεκτό πλαίσιο εργασίας, το πρόγραμμα PISA συλλέγει πληροφορίες για τις επιδόσεις των 15χρονων συμμετεχόντων μαθητών/τριών στην κατανόηση κειμένου, των φυσικών επιστημών και στην επίλυση μαθηματικών προβλημάτων ώστε να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της πραγματικής ζωής και, την ίδια στιγμή, ανιχνεύει όψεις και δυνατότητες της αποτελεσματικότητας των εκπαιδευτικών συστημάτων των χωρών που λαμβάνουν μέρος στην αξιολόγηση. Τα αποτελέσματα που πρόσφατα δημοσιοποιήθηκαν για το 2022 είναι ανησυχητικά. Οι επιδόσεις όλων των χωρών του ΟΟΣΑ υποχωρούν, αλλά η πτώση της Ελλάδας είναι ισχυρότερη. Από το 2009 και μετά το χάσμα διευρύνεται. Στα μαθηματικά, η Ελλάδα το 2022 ήταν 33η μεταξύ 37 χωρών του ΟΟΣΑ και τελευταία μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών. Αντίστοιχη έρευνα του ΟΟΣΑ που αφορά τους ενηλίκους, η PIAAC (Πρόγραμμα για τη Διεθνή Αποτίμηση των Ικανοτήτων των Ενηλίκων), έδειξε ότι 19% των αποφοίτων του πανεπιστημίου δεν έχουν απλώς ελλείψεις στο αντικείμενο το οποίο σπούδασαν. Είναι λειτουργικά αναλφάβητοι.
Παλαιότερα υπήρχαν οι αναλφάβητοι – όσοι δεν ήξεραν να γράφουν, να διαβάζουν, να κάνουν πράξεις αριθμητικής κ.τ.λ. Με τον καιρό, καθώς αυτοί ευτυχώς άρχισαν να μειώνονται πολύ, αφού ως χώρα προοδεύσαμε, οι ειδικοί άρχισαν να προσέχουν κάτι άλλο σημαντικότερο, δηλαδή πόσοι από όλους όσοι έχουν αποκτήσει τις στοιχειώδεις γνώσεις γραφής, ανάγνωσης και μαθηματικών στο σχολείο, τις χρησιμοποιούν κιόλας στην καθημερινότητά τους. Ο προβληματισμός οδήγησε στις τωρινές μελαγχολικές διαπιστώσεις: τα παιδιά γνωρίζουν και να γράφουν και να διαβάζουν, δεν τους λείπει επίσης η γνώση των βασικών στην Άλγεβρα, στη Γεωμετρία, στη Φυσική ή στη Χημεία – μόνο που όλη αυτή η γνώση δεν χρησιμοποιείται και χάνεται και άρα δεν χρησιμοποιείται. Ο μαθητής μπορεί να γράφει και να διαβάζει, αλλά δεν μπορεί και δεν ξέρει να εκφράζεται. Μπορεί να έχει γνώση της απλής μεθόδου των τριών, αλλά δεν ξέρει να κάνει μια απλή διαίρεση. Μπορεί να ξέρει το οξυγόνο, αλλά δεν καταλαβαίνει γιατί αυτό παράγεται από το δάσος. Είναι πρόβλημα; Τεράστιο! Και πώς γίνεται ένα εκπαιδευτικό σύστημα να χορηγεί πτυχία πανεπιστημίου σε αναλφάβητους; Και ενώ οι άλλες χώρες βελτίωσαν το σετ των βασικών δεξιοτήτων των ανθρώπων τους κατά περίπου 30% με 35% από τη δεκαετία του ’50, η Ελλάδα μόλις 5%! Έχουμε περίπου το επίπεδο κατανόησης του κόσμου που είχαμε το ‘50, όταν οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν απόφοιτοι της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Έχουμε «πληθωρισμό πτυχίων». Το ποσοστό των Ελλήνων που κατέχουν πτυχία, μεταπτυχιακά και διδακτορικά έχει υπερκεράσει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Δυστυχώς, όμως, ένα μικρό ποσοστό από αυτούς έχουν πραγματικά τις ικανότητες που δικαιολογούν τους τίτλους τους και που θα τους επιτρέψουν να αριστεύσουν σε ένα διεθνώς ανταγωνιστικό περιβάλλον. Η Ελλάδα ανήκει στην ανεπτυγμένη Ευρώπη και δεν μπορεί ούτε πρέπει να ανταγωνίζεται σε όρους χαμηλού εργατικού κόστους. Για να μπορεί να αναπτύσσεται σταθερά και μακροχρόνια χρειάζεται ένα ανθρώπινο δυναμικό με υψηλές δεξιότητες και γνώσεις, αλλά και τα αποκαλούμενα «soft skills», δεξιότητες που αναφέρονται στον συνδυασμό των διαπροσωπικών ικανοτήτων επικοινωνίας ενός ατόμου, των προσωπικών του πεποιθήσεων, της συνολικής προσέγγισης για τη ζωή και την εργασία, της συναισθηματικής του νοημοσύνης και των βασικών χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου μακροχρόνια παρά η μόρφωση. Δεν αποτελούν λύσεις οι εισοδηματικές ενισχύσεις από το κράτος, ούτε η λογική της παραγωγής χαμηλού κόστους, διότι νομοτελειακά οι αναπτυσσόμενες χώρες πάντα θα είναι πιο φθηνές.
Το πρόβλημα είναι βαθύ και δεν λύνεται με επιμέρους παρεμβάσεις. Απαιτείται συνολικός ανασχεδιασμός του εκπαιδευτικού μας συστήματος και μάλιστα ξεκινώντας από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Η βασική δουλειά γίνεται στο δημοτικό και στο γυμνάσιο. Το πανεπιστήμιο παραλαμβάνει ανθρώπους με ένα συγκεκριμένο σετ ικανοτήτων. Φυσικά, και το πανεπιστήμιο πρέπει να εστιάσει στην προαγωγή της κριτικής ικανότητας και σκέψης και όχι στη στείρα αποστήθιση γνώσεων. Επιπλέον, επιβάλλεται να αυστηροποιηθούν τα κριτήρια βάσει των οποίων οι μαθητές εισέρχονται στην ανώτατη εκπαίδευση αλλά και αυτά βάσει των οποίων θα απονέμονται τίτλοι και βαθμοί. Αυτό προϋποθέτει, επίσης, και την αξιολόγηση όχι μόνο των εξεταζομένων αλλά και των εξεταζόντων. Προφανώς υπάρχει ζήτημα και με την επάρκεια των διαδικασιών ελέγχου και αξιολόγησης.
Επομένως, πρέπει να επενδύσουμε περισσότερα στην παιδεία μας, στην έρευνα και στην τεχνολογία. Οι πόροι όμως δεν είναι το μοναδικό σημαντικό στοιχείο καθότι αρκετές χώρες φτωχότερες από εμάς έχουν καλύτερα αποτελέσματα. Υπάρχουν αναποτελεσματικότητες στην αξιοποίηση των πόρων, στις δομές και στη στόχευση του εκπαιδευτικού συστήματος που πρέπει να αντιμετωπιστούν για να πιάνουν τόπο τα χρήματα. Επιπλέον, πρέπει να δούμε πιο συστηματικά την αντιστοίχιση των ειδικοτήτων, οι οποίες παράγονται από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα – ακαδημαϊκών και τεχνολογικών – με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Για παράδειγμα, οι εξειδικεύσεις των ΤΠΕ (big data, cloud computing, Al, software) είναι κομβικές στη νέα οικονομία.
Εν κατακλείδι, ολόκληρη η φιλοσοφία του εκπαιδευτικού μας συστήματος χρήζει αναθεώρησης και δεν έχουμε την πολυτέλεια να περιμένουμε.