του Γ. Καπουρνιώτη
Ο Διαφωτισμός αποτελεί ένα σημαντικό πνευματικό κίνημα, που τοποθετείται στα τέλη του 17ου αιώνα και αρχές του 18ου. Πού χάθηκε όμως αυτό το ουσιαστικό πνεύμα που έφερε τη ρήξη και την αλλαγή;
Οι Διαφωτιστές Ντενί Ντιντερό, Ζαν λε Ροντ ντ’ Αλαμπέρ και Ζαν Ζακ Ρουσσώ συγκρότησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο του Διαφωτισμού. Ο Τζων Λοκ διατύπωσε τη θεωρία του «Κοινωνικού Συμβολαίου» (social contract), προτρέποντας σε μια κοινωνία που θα υποστήριζε τα δικαιώματα του ανθρώπου, ενώ το «Κοινωνικό Συμβόλαιο» του Ρουσσώ δεν εγγυόταν μόνο την ελευθερία του, αλλά και την ισότητα και αυτό, όμως, προϋπέθετε την ύπαρξη δημοκρατικών καθεστώτων και τον σεβασμό των νόμων. Επομένως, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τον Διαφωτισμό ως μια μετάβαση, ως ένα αναγεννησιακό στάδιο στη ζωή του ανθρώπου, όπου ο άνθρωπος από την αδικία, την αταξία, την ανομία και την απόλυτη ελευθερία που τον διακατείχε, επέρχεται στον κόσμο της ορθολογικότητας και του πολιτισμού (world of civilization), όπου κυριαρχείται από οργάνωση, κανόνες, ευταξία και η επιβολή κυρώσεων κρίνεται απαραίτητη για τη συμμόρφωση των πολιτών σε μια δημοκρατικοποιημένη κοινωνία.
Σήμερα η σύγχρονη κοινωνία δείχνει ένα εχθρικό και εκβιαστικό πρόσωπο που δεν σέβεται ουσιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Παρουσιάζει εθνικιστικές τάσεις που δεν έχουν καμία πια απολύτως σχέση με το κίνημα του Διαφωτισμού. Ό,τι έχτισε το κίνημά του, διαβρώθηκε πλήρως. Από την άλλη, οι σύγχρονοι ηγέτες είναι ξένοι με ό,τι έσπειρε ο Διαφωτισμός. Αντιμετωπίζουν τα πάντα με πολέμους, με απειλές, με τελεσίγραφα, με απάθεια και σκληρή στάση. Οι πόλεμοι δεν επηρεάζουν μόνο τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς και τις εσωτερικές εξελίξεις σε πολλές χώρες, αλλά έχουν θέσει σε αμφισβήτηση ή και απειλούν ευθέως, αυτό που αποκαλούμε «σύγχρονο πολιτισμό» και που βασίζεται στα επιτεύγματα, ως πρόσφατα θεωρούμενα κεκτημένα του Διαφωτισμού τα οποία είναι: η υπερίσχυση της λογικής επί των δοξασιών και των ψυχοσυναισθηματικών εκρήξεων, πίστη στην επιστήμη και την πρόοδο νοούμενη ως βελτίωση της ζωής των πολλών, διατήρηση ζωτικού χώρου για το πνεύμα και τις τέχνες, βούληση συνεργασίας και αλληλοκατανόησης μεταξύ ανθρώπων και λαών, αποδοχή της ύπαρξης και της κυριαρχίας του Δικαίου και του Κράτους Δικαίου. Όλα αυτά τα στοιχεία έχουν πάψει να είναι αυτονόητα, καθώς τα τραντάζουν συθέμελα αντίρροπες δυνάμεις, συχνά ερήμην ή εν αγνοία μας.
Οι πόλεμοι των τελευταίων δύο χρόνων έχουν σαρώσει μια, σχετικά, ειρηνική ογδοντακονταετία από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και πάντως σίγουρα τριακονταετία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Έχουν συγχρόνως εκθεμελιώσει τις διεθνείς σχέσεις, το δίκαιο του πολέμου (γιατί και ο πόλεμος είχε ως τώρα κανόνες, που απέτρεπαν, σφαγές αμάχων, βομβαρδισμούς νοσοκομείων, χρήση χημικών όπλων), το κύρος διεθνών οργανισμών. Με τη συμβολή της τεχνολογικής επανάστασης και της σταδιακής απώλειας ελέγχου των ανθρώπων επί της τεχνολογίας, της άλλης μείζονος εξέλιξης της εποχής μας, έχουν καταστήσει άνευ νοήματος τον ορθό λόγο: δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, ούτε καλό και κακό, ούτε δίκαιο και άδικο, ούτε γενικό συμφέρον, αφού τα πάντα είναι υποστηρίξιμα, με μόνη διαχωριστική γραμμή το μίσος, το πάθος που φέρνει τη διχόνοια, τη δυστυχία που οδηγεί σε καταστροφή ή στην πλήρη έλλειψη κατανόησης μεταξύ φατριών κλεισμένων στο κουτάκι τους. Έχουν, επίσης, αλλοιώσει την έννοια της επιστήμης, αφού αυτά που μας λέει, για παράδειγμα, η επιστήμη για την κλιματική αλλαγή ή για τους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης, οι κλεισμένες στα κουτάκια τους «ακοινώνητες κοινωνίες» δεν τα «ακούνε» ή δεν τα «πιστεύουν». Έχουν, τέλος, εξαφανίσει ή υποβιβάσει στα χαμηλότερα σκαλοπάτια των ανθρώπινων αναγκών τις αισθητικές απολαύσεις και τις ηθικές διακρίσεις, αφού ό,τι ανήκει στον προσωπικό και όχι στο «διασυνδεδεμένο» κόσμο είναι κοινωνικά αδιάφορο έως αποδοκιμαστέο.
Όπως σωστά είπε ο Εμανουέλ Μακρόν, βαδίζουμε ασχολούμενοι με τα τετριμμένα της πολιτικής (ευρωεκλογές), ενώ κινδυνεύουν οι αξίες επί των οποίων θεωρητικά στηρίζεται το κοινό ευρωπαϊκό σχέδιο: ποιότητα ζωής – ασφάλεια – δημοκρατία. «Η Ευρώπη μας είναι θνητή, μπορεί να πεθάνει», προειδοποίησε! Μια Ευρώπη που στόχευσε στην αμφισβήτηση της παραδοσιακής εξουσίας, των δεισιδαιμονιών και των δογμάτων και ήταν υπέρ της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης. Εθνικισμοί, «ψεύτικα νέα», απάθεια, μισαλλοδοξία αποτελούν τη «νέα κανονικότητα» στη δική μας πλευρά του Ατλαντικού. Στην απέναντι πλευρά του, ο άνθρωπος που έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στα σαθρά θεμέλια του «μεταπολεμικού κόσμου» προελαύνει αγνοώντας το Δίκαιο και τη Δημοκρατία, ενώ οι αντίπαλοί του στέλνουν την αστυνομία στα Πανεπιστήμια για να κλείσει τα στόματα όσων ζητούν ελευθερία και δικαιοσύνη. Όταν οι «δυνάμεις του καλού» μιμούνται τις μεθόδους του «κακού», μαζί με τον Διαφωτισμό πεθαίνει και η ελπίδα.
Πώς μπορεί να αλλάξει η δύναμη μιας ιδέας που έσπειρε την απελευθέρωση στο παρελθόν και έδωσε τη θέση της στην εξουσία και την άκρατη αλαζονεία; Αυτά τα χρόνια που ζήσαμε και όσα ζήσουμε θα γραφτούν στην ιστορία. Η ασχήμια της σύγχρονης κοινωνίας είναι πια τόσο έντονη που προκαλεί την κοινωνική και παγκόσμια κατακραυγή. Τελικά, φταίει η κοινωνία; Φταίει ο άλλος; Φταίνε οι πολιτικοί; Φταίνε οι κερδοσκόποι; Όχι! Όλοι φταίμε, και εγώ για τον εαυτό μου, και κάποια στιγμή πρέπει να βρούμε, αν βρούμε ποτέ ξανά, τον λόγο που ιδρύθηκε εκείνο το μετασχηματιστικό πνευματικό κίνημα που αμφισβήτησε το status quo, που υπερασπίστηκε τη λογική και άνοιξε τον δρόμο για βαθιές αλλαγές στην Ευρώπη και πέραν αυτής, και ξαναβρούμε τα χαμένα ιδανικά του που εμείς οι ίδιοι στραγγαλίσαμε με τη στάση μας, αλλά μέχρι τότε, ας ελπίσουμε σε μικρές αναλαμπές και by-pass.