Σε όλο και μικρότερες ηλικίες εμφανίζονται χρήστες ουσιών, αλλά και πιο γρήγορο είναι το πέρασμα από τη μία ουσία στην άλλη, όπως αποκαλύπτουν τα στοιχεία που προέρχονται από τον ετήσιο απολογισμό 2023 του Τμήματος Έρευνας του ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ στον Βόλο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην πλειονότητά τους τα άτομα (13 – 28 ετών) που προσέγγισαν την υπηρεσία είχαν μέση ηλικία τα 18,4 έτη, ενώ με σημαντική διαφορά, σύμφωνα με τα στοιχεία της προηγούμενης δεκαετίας, η ηλικία που έφταναν οι εξυπηρετούμενοι στην υπηρεσία ήταν πολύ μεγαλύτερη, τα 25 χρόνια.
Γονείς, «χαμένοι» στο τρέξιμο της καθημερινότητας, μαθαίνουν τελευταίοι, συνήθως όχι με τον καλύτερο τρόπο, ένα κομμάτι της αλήθειας και μάλιστα μήνες (ή και χρόνο) μετά τον πρώτο πειραματισμό του παιδιού τους.
Η Κλαίρη Κουτρουλή, ψυχολόγος, οικογενειακή θεραπεύτρια, υπεύθυνη στη Μονάδα Πρόληψης και Έγκαιρης Παρέμβασης του ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ, διηγείται μια από τις πολλές ενδεικτικές ιστορίες που ξετυλίγονται στο πρόγραμμα.
«Ο Χάρης είναι 16 χρόνων, γιος του Κώστα και της Μαρίας που εργάζονται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Μοναχοπαίδι. Η γιαγιά και ο θείος, ο οποίος δεν έχει δικά του παιδιά, τον αγαπούν σαν θεό. Αεικίνητος από μικρός, με διάσπαση προσοχής, δε χωρούσε πουθενά. Πανέξυπνος μεν, αδιάφορος δε. Μπάλα και βόλτες γέμιζαν τις μέρες του. Από τα 12 άρχισε να ατμίζει, φράουλα και καραμέλα αγαπημένες γεύσεις, σύντομα όμως δοκίμασε το σνουζ που αγόρασε από το περίπτερο (σκόνη νικοτίνης που την αλείφεις στο πάνω χείλος και στα ούλα) και την καταβρήκε. Πήγαιναν και στον αυτόματο πωλητή στο κέντρο και έπαιρναν τσίχλες με… ωραίες γεύσεις, ψαγμένες! Το πρώτο τσιγαριλίκι το έφερε ο Δημήτρης, καλό, αλβανικό χασίς λέει εγγυημένο. Βρήκαν την άκρη και αγόρασαν με το χαρτζιλίκι τους. Για δυο μέρες τούς έφτασε. Έρωτας! Χαλαρά στην παραλία το καλοκαίρι… όμως πριν το πολυκαταλάβουν άρχισαν να προμηθεύονται εγκαίρως για να μην ξεμείνουν. Ο Δημήτρης ήταν πιο τυχερός από τον Χάρη και ένας ξάδερφός του, μεγαλύτερος και πολύ εντάξει παιδί, τον κέρασε ένα σπιντάκι! Άλλη κατάσταση! Να μυρμηγκιάζει το αίμα και να μην φοβάσαι τίποτα… Μακάρι να κράταγε για πάντα αυτή η δύναμη! Αγόρασε και άλλα και κέρασε με τη σειρά του τον Χάρη… άρχισε το κυνήγι, να κρύβονται, να καταχωνιάζουν στην αποθήκη του σπιτιού του Χάρη τρίφτες και stuff! Περιπέτεια, αδρεναλίνη, super! Και ήρθε η φάση, κεράστηκαν για μια δοκιμή, κόκα. Ευτυχώς η κοπελιά ήταν πολύ ξηγημένη και εγγυήθηκε ότι πρόκειται για πρώτης τάξεως πράγμα… γιατί κυκλοφορούν και κάτι σκόνες απάτη που «δεν την ακούς» με τίποτα. Ε, αυτό ήταν, σνίφαραν και μετά καβάλησαν το μηχανάκι και ήταν σαν να πέταγαν. Πέρασαν το κόκκινο ξυστά από το φορτηγό. Τους τσίμπησαν, φώναξαν τους γονείς τους! Η αστυνομία πρότεινε στους γονείς να τους προσέχουν… Η μάνα του Χάρη είχε πάει σε μια συνάντηση στο σχολείο, έψαξε μια ξεχασμένη κάρτα από μια συνάντηση στο σχολείο! Ο μπαμπάς του δε θέλει να ακούσει κουβέντα! «Κάνε ό,τι θες και παράτα με»! Η μαμά τηλεφωνεί στο ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ. «Δεν ξέρω ακριβώς, εφηβεία, ξέρετε τώρα! Δε μας έχει δώσει ποτέ αφορμή. Είναι καλό παιδί! Ευγενικός και πολύ βοηθητικός στο σπίτι. Μόνο που βγαίνει πολλές ώρες. Ε, παιδί είναι! Ο πατέρας του είναι θηρίο, δε θέλει να έρθει, εγώ ήρθα να μου πείτε πώς να τον φοβίσουμε λίγο, για καλό και για κακό, για να συμμαζευτεί».
Όπως εξηγεί η κ. Κουτρούλη, «η παρορμητικότητα και η απουσία αίσθησης του κινδύνου χαρακτηρίζουν την εφηβεία, μια χρονική περίοδος που βρίθει – πέραν των καταιγιστικών οργανικών αλλαγών – από έντονη αμφιθυμία, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αγωνία του ανήκειν σε μια ομάδα ομηλίκων ή άλλων κοινωνικών προτύπων! Καθώς όλα τα παραπάνω βιώνονται με μια καταιγιστική ένταση που είναι δύσκολο να κατανοήσει ένας ενήλικος, οι έφηβοι οδηγούνται στην εκδραμάτιση (acting out) μέσω διαφόρων άλλοτε εξωστρεφών -όπως στο παράδειγμά μας- και άλλοτε εσωστρεφών συμπεριφορών (απομόνωση, αυτοκαταστροφικές τάσεις). Κατά συνέπεια, η χρήση μιας ουσίας έρχεται και χαρίζει «μαγικά» σιγουριά, ανακούφιση, αναγνώριση, θάρρος, καθώς αλλάζει τη διάθεση ακαριαία.
Πιο γρήγορο το πέρασμα
από τη μία ουσία στην άλλη
Στη συνέχεια, όπως επισημαίνει η κ. Ράνια Μπέλλου, ψυχολόγος, στέλεχος στην έρευνα και την τήρηση στοιχείων του ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ, τα στοιχεία της τελευταίας χρονιάς επιβεβαιώνουν αυτές τις παραδοχές. Το 2023 προσήλθαν 510 άτομα (γονείς και παιδιά), από τη Μαγνησία και την ευρύτερη Θεσσαλία, στους οποίους δόθηκαν υπηρεσίες συμβουλευτικής και θεραπείας για προβληματική χρήση ουσιών, αλκοόλ και διαδικτύου.
Στην πλειονότητά τους τα άτομα (13 – 28 ετών) που μας προσέγγισαν ήταν άνδρες (το 62%) ελληνικής υπηκοότητας, με μέση ηλικία τα 18,4 έτη. Το 98% ανέφερε ως ουσία έναρξης χρήσης την κάνναβη, ενώ την πρώτη τους επαφή με τη χρήση την είχαν στα 14,8 έτη. Μόλις έναν χρόνο αργότερα, στα 15,9, άρχισαν την κύρια ουσία χρήσης που ήταν η ηρωίνη για το 18% και η κοκαΐνη για το 16%, ενώ οι υπόλοιποι, περίπου το 60%, συνέχισαν τη χρήση κάνναβης ως κύρια ουσία χρήσης. Σημαντικό είναι να ειπωθεί ότι ένα μεγάλο ποσοστό (22%) των εξυπηρετούμενων είχε διαγνωσμένη κάποια ψυχική διαταραχή (όπως κατάθλιψη ή διπολική διαταραχή κ.ά.), με τους περισσότερους να είναι σε φαρμακευτική αγωγή. Τέλος, 4 στους 10 είχαν συλληφθεί τουλάχιστον μια φορά.
Μια σημαντική διαφορά με τα στοιχεία της προηγούμενης δεκαετίας είναι ότι τότε η ηλικία που έφταναν οι εξυπηρετούμενοι στην υπηρεσία ήταν πολύ μεγαλύτερη -25 έτη- καθώς και η κύρια ουσία κατάχρησης ήταν η ηρωίνη για το 60% του πληθυσμού και η κάνναβη για το 21% των εξυπηρετούμενων. Επίσης μεσολαβούσαν τουλάχιστον 2 με 3 χρόνια μεταξύ της ηλικίας έναρξης χρήσης και της έναρξης χρήσης της κύριας ουσίας.
3 στους 10 έφηβους είχαν συλληφθεί
τουλάχιστον μια φορά
Όσον αφορά τους έφηβους (13 – 18 ετών) και τις οικογένειές τους, που αποτέλεσαν το 53% των εξυπηρετούμενών μας, είδαμε τα εξής στοιχεία:
● Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν τα 15,5 έτη,
● 52% αγόρια και 48% κορίτσια,
● ουσία έναρξης χρήσης, αλλά και κύρια ουσία χρήσης ήταν η κάνναβη για το 76% των εφήβων που μας επισκέφθηκε,
● 1 στους 4 ανέφερε κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα και
● 3 στους 10 είχαν συλληφθεί τουλάχιστον μια φορά.
(Τα στοιχεία προέρχονται από τον ετήσιο απολογισμό 2023 από το Τμήμα Έρευνας του ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ).
Σε συνέχεια αυτών των στοιχείων και σύμφωνα με το Δελτίο Τύπου του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ιδρύματος Ψυχικής Υγείας (ΕΠΙΨΥ) σχετικά με τη χρήση παράνομων ουσιών στους έφηβους μαθητές στην Ελλάδα (2023), η συντριπτική πλειονότητα (84%) των έφηβων μαθητών στην Ελλάδα δεν έχει κάνει ποτέ χρήση κάποιας παράνομης ουσίας. Το παραπάνω είναι σημαντικό να αναδειχθεί και να μπορεί να διαδοθεί καταλλήλως στη σχολική κοινότητα, καθώς βοηθά στη διαμόρφωση μιας αντίληψης στους μαθητές σύμφωνα με την οποία ως «κανονική» θεωρείται η μη-χρήση, κι όχι η χρήση ουσιών.
Παρά ταύτα ως κύρια ουσία χρήσης φαίνεται να κυριαρχεί η κάνναβη, αλλά δεν πρέπει να αγνοηθούν οι εισπνεόμενες ουσίες (π.χ. βενζίνη, κόλλες, καθαριστικά, διαλυτικά κ.λπ.). Αυτό αποτελεί υπενθύμιση για το γεγονός ότι ο πειραματισμός με τις ψυχοτρόπες ουσίες εκτείνεται για τους εφήβους και σε προϊόντα τα οποία βρίσκονται νόμιμα στο εμπόριο και στα οποία οι έφηβοι έχουν εύκολη πρόσβαση. Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί και η τάση που φαίνεται να κυριαρχεί το τελευταίο διάστημα προς τα συνθετικά κανναβινοειδή, αλλά και σε άλλες συνθετικές ουσίες που δεν μπορούν να ελεγχθούν για την ποιότητά τους και για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στον ανθρώπινο οργανισμό, καθώς είναι νέα προϊόντα και η σύνθεσή τους αλλάζει συνεχώς.
Χιλιάδες μαθητές θεωρούν ακίνδυνη την κάνναβη
Επιπρόσθετα ένα χαμηλό, αλλά σημαντικό ποσοστό έφηβων μαθητών κάνει συχνή χρήση κάνναβης, που σημαίνει ότι η υψηλού κινδύνου συστηματική χρήση κάνναβης -βάσει ειδικής κλίμακας- αφορά τουλάχιστον 13.000 μαθητές Λυκείου (ως επί το πλείστον αγόρια), οι οποίοι τη θεωρούν στη συντριπτική τους πλειοψηφία ακίνδυνη και για τους οποίους φαίνεται να είναι αναγκαία η εφαρμογή ειδικών προγραμμάτων πρόληψης.
Φαύλος κύκλος, αλλά ικανός να καμφθεί…
Η Ειρήνη Μπότα, ψυχολόγος, στέλεχος της κλινικής ομάδας του ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ, επισημαίνει ότι η όποια εξαρτητική συμπεριφορά δεν αποτελεί μία συμπεριφορά παγιωμένη και τετελεσμένη. Δεν είναι μία γραμμική συνθήκη, αλλά είναι μία διαδικασία, τρόπον τινά, που μπορεί να κορυφώνεται ολοένα και περισσότερο, όταν βρεθεί το κατάλληλο έδαφος. Αν φανταστεί κανείς έναν δρόμο, είναι εύκολο να καταλάβει το συνεχές της εξαρτητικής συμπεριφοράς. Δοκιμάζοντας κανείς κάτι, το οποίο του προσφέρει έστω και προσωρινή ανακούφιση, είναι πολύ πιθανό να το επιλέξει σε κάθε επόμενη ευκαιρία, χτίζοντας έτσι και την ανοχή. Όσο το επιλέγει, τόσο το αποζητά και πιο έντονα. Έτσι η ανοχή, που υπάρχει πια, δημιουργεί μία αντίστροφη αναλογία. Όσο αυξάνεται η επιθυμία και η ποσότητα – ποιότητα παραμένει η ίδια, η ευχαρίστηση μειώνεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αναζήτηση μεγαλύτερης ποσότητας ή καλύτερης – διαφορετικής ποιότητας. Ένας φαύλος κύκλος, όπου αποζητάται όλο και κάτι παραπάνω, όλο και κάτι διαφορετικό. Δύσκολος και δυναμικός μεν αυτός ο φαύλος κύκλος, αλλά ικανός να καμφθεί, ξεκινώντας ακόμα και από ένα πρώτο βήμα του ενός χιλιοστού.
Ο Τάσος Κουλούρης, σύμβουλος τοξικοεξάρτησης, στέλεχος της κλινικής ομάδας αλλά και ηχολήπτης – μουσικός, περιγράφει το φάσμα των ψυχοτρόπων ουσιών και πώς αυτές επηρεάζουν τον κάθε νέο.
Τι είναι οι ψυχοτρόπες ουσίες; Ορίζονται οι φυσικές, συνθετικές ή ημισυνθετικές ουσίες, που όταν εισαχθούν στον οργανισμό με οποιονδήποτε τρόπο προσβάλλουν το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα και μεταβάλλουν τη σωματική ή ψυχική κατάσταση του ατόμου, επιβραδύνοντας, επιταχύνοντας ή διαστρεβλώνοντας την αντίληψη. Χωρίζονται σε νόμιμες και σε παράνομες. Στις νόμιμες (ελεύθερες στο εμπόριο) υπάγονται το αλκοόλ, κάποια συνθετικά ήδη κάνναβης (CB9, HHC, CBD), ενεργειακά ποτά, snuz. Στις παράνομες ανήκουν η κάνναβη, η ηρωίνη, η κοκαΐνη, η μορφίνη, η έκσταση, το LSD και άλλες λιγότερο διαδεδομένες ουσίες. Στη λίστα με τις νόμιμες ουσίες προστίθενται καθημερινά καινούργια είδη, κυρίως κανναβινοειδή, αλλά όχι μόνο, αφού και η εμπορική δυναμική τους τα τελευταία χρόνια αυξάνεται αισθητά.
«Σε κάποιες περιπτώσεις τα ντραμς ή μια παρτίδα πινγκ πονγκ
μπορεί να αποδειχτούν πολύ πιο αποτελεσματικά από μια συνεδρία»
Η Κλαίρη Κουτρουλή σχολιάζει: Η εξαρτητική συμπεριφορά οποιασδήποτε ηλικίας και φάσης αποτελεί ένα σύνθετο, πολυπαραγοντικό φαινόμενο, που εμπλέκει τρεις παράγοντες: την προσωπικότητα του ανθρώπου, το είδος της εξάρτησης (ουσία, διαθεσιμότητα) και το περιβάλλον (οικογένεια, κοινωνικά πρότυπα, ανοχή). Ιδανικός στόχος είναι η δομική αλλαγή της συμπεριφοράς όχι μόνο του νέου, αλλά και όλου του οικογενειακού συστήματος. Μόνο έτσι διασφαλίζεται όχι απλά η σωματική, αλλά και η ψυχολογική απεξάρτηση, η υιοθέτηση ενός νέου τρόπου θέασης μιας ζωής χωρίς «δεκανίκια», αλλά με νέους στόχους και νόημα !
Η παρέμβαση από τη διεπιστημονική ομάδα του ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ προϋποθέτει προσεκτική εκτίμηση των ιδιαίτερων αναγκών του κάθε συστήματος, των δυνατών και των τρωτών του πλευρών, ώστε να οριστεί ένα κατάλληλο κλινικό σχέδιο. Θα χρειαστεί χρόνος, συνέπεια και ευελιξία ώστε να χτιστεί μια σχέση εμπιστοσύνης και να εμπλουτιστεί ο ορίζοντας του νέου ανθρώπου με νέα ερεθίσματα (εκπαιδευτικά, καλλιτεχνικά, αθλητικά)! Σε κάποιες περιπτώσεις τα ντραμς ή μια παρτίδα πινγκ πονγκ μπορεί να αποδειχτούν πολύ πιο αποτελεσματικά από μια συνεδρία.
Η θολή νομοθεσία, η επιτρεπτικότητα μιας κοινωνίας που εύκολα εισαγάγει νέους τύπους συμπεριφορών μέσα από «αθώα» πολυδιαφημιζόμενα προϊόντα, η απουσία επιστημονικής ενημέρωσης των γονιών και των σημαντικών άλλων του περιβάλλοντος των νέων μας, καθώς και επαρκών δομών ψυχικής υγείας, η αμηχανία στη διαχείριση της κρίσης, είναι μόνο μερικοί από τους επιβαρυντικούς παράγοντες στη μάχη κατά των εξαρτητικών συμπεριφορών.
Η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών είναι ένα πολιτικοκοινωνικό φαινόμενο που αγγίζει όλους και ως τέτοιο χρειάζεται να προσεγγίζεται με συλλογικότητα, αλληλεγγύη και διεπιστημονικές δράσεις. Με την προϋπόθεση ότι θέλουμε να υπηρετούμε επαρκώς τον ρόλο του γονιού, του κηδεμόνα, του εκπαιδευτικού, του αστυνομικού, του ιδιοκτήτη ψυχαγωγικού κέντρου, του καθένα μας που μετέχει στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Βοηθητικές πρακτικές
Μερικές καλές πρακτικές που είναι δυνατόν ανάλογα την ηλικία και το πλαίσιο όπου εφαρμόζονται να αποδειχθούν βοηθητικές:
1. Διακριτικά, αλλά προσεκτικά, παρατηρήστε συμπεριφορές.
2. Γνωρίστε, με σεβασμό στην ιδιωτικότητα, κομμάτια της ζωής του νέου.
3. Καταγράψτε αυτές τις συμπεριφορές που συστηματικά επαναλαμβάνονται και σας προβληματίζουν.
4. Επιλέξτε τις πιο κρίσιμες. Οι προτεραιότητες που θέτουμε καθορίζουν και τις περαιτέρω κινήσεις μας.
5. Επικοινωνήστε με άλλους τις ανησυχίες σας και διασταυρώστε την εικόνα που έχουν και άλλοι (π.χ. συχνά οι καθηγητές παρατηρούν συμπεριφορές στο προαύλιο που οι γονείς αγνοούν, χρειάζεται να καλλιεργηθεί ένα κλίμα αμοιβαίας υποστήριξης ώστε να ανταλλάσσονται τα σημαντικά).
6. Αναζητήστε και χτίστε συμμαχίες με ανθρώπους του περιβάλλοντος.
7. Παρατηρήστε το σπίτι σας: πού και πώς φυλάσσονται φάρμακα, χρήματα, αλκοόλ, άλλα πολύτιμα αντικείμενα.
8. Εκφράστε καθαρά σε προγραμματισμένες συναντήσεις την άποψή σας για καίρια ζητήματα που αφορούν στην καθημερινότητα, π.χ. χαρτζιλίκι και τρόποι διαχείρισής του, κατανάλωση αλκοόλ, συνήθειες ύπνου κ.ά.
9. Συζητήστε και συμφωνήστε ένα πλαίσιο ξεκάθαρων κανόνων και ορίων που ισχύουν και αφορούν στη συνύπαρξή σας.
10. Ζητήστε υπεύθυνη ενημέρωση εγκαίρως από τις αρμόδιες υπηρεσίες (ΚΕΘΕΑ ΠΙΛΟΤΟΣ, κέντρα κοινότητας, Κέντρα Πρόληψης, ΟΚΑΝΑ, Κέντρο Ψυχικής Υγείας). Άλλωστε, πάντα η γνώση είναι δύναμη!