Ο τεχνικός πολιτισμός

Του Δημήτρη Σιάτρα

Εισαγωγικός λόγος
Η προαγωγή της τεχνικής (εμπειρικής) γνώσης και, παράλληλα, η ανάπτυξη της θεωρητικής (επιστημονικής) γνώσης καθόρισαν την εξέλιξη των πρακτικών δυνατοτήτων και δράσεων του ανθρώπου. Η εξέλιξη αυτή νοείται ως συνεχής βελτίωση και διεύρυνση των εφαρμογών που επιφέρουν απτά αποτελέσματα. Το σχετικό γίγνεσθαι, που ενσωματώνει τις οικείες εμπειρικές και θεωρητικές γνώσεις, τη χρήση υλικών μέσων και την εφαρμογή επιλεγμένων μεθόδων, ορίζεται ήδη με τον όρο «τεχνολογία», που επιχειρεί να συνδυάσει μια θεωρία της πρακτικής με την πρακτική της επιστήμης1. Προφανώς, ο όρος αυτός είναι ετυμολογικά ελλιπής.
Η πρακτική εξέλιξη του ανθρώπινου ζην, από άποψη πρόσκτησης δυνατοτήτων και ποιοτικών αναβαθμίσεων, οφείλεται καταρχήν στις τεχνικές επινοήσεις και εφαρμογές, που ήταν βέβαια απότοκες της νοητικής ενεργοποίησης του ανθρώπου. Στη νοητική αυτή δυναμική οφείλονται εν συνεχεία οι επιστημονικές διαγνώσεις και η διαμόρφωση θεωρητικών αρχών, που βελτίωσαν τις υπάρχουσες πρακτικές εφαρμογές ή δημιούργησαν νέες. Η παραδοχή αυτή επαληθεύεται από την πολιτιστική διαδρομή του ανθρώπου που περιλαμβάνει: α. την αυτούσια χρήση μέσων και την επινόηση – κατασκευή οργάνων και μηχανών, όπως: η χρήση του ξύλου, της πέτρας, του νερού και, έμμεσα, του αέρα και της πίεσης του ατμού, ο τροχός, το άροτρο, το πηδάλιο πλοήγησης, τα ανυψωτικά όργανα, η αντλία και οι μηχανές αυτόματης λειτουργίας. β. την παραγωγή και χρήση της ηλεκτρικής και της ατομικής – πυρηνικής ενέργειας, καθώς και τη σύλληψη και αξιοποίηση των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Ήδη, ο άνθρωπος έχει φθάσει σ’ ένα επιστημονικό και τεχνογνωσιακό απόγειο στους τομείς της μοριακής βιολογίας και της πληροφορικής.
Ο αρχαιοελληνικός αλλά και ο νεότερος στοχασμός, λ.χ. του F. Bacon, διέκριναν την τεχνική (τεχνογνωσία) από την επιστήμη. Θεωρούσαν ότι η πρώτη είναι πρόσκτηση της κοινής νόησης μέσω της εμπειρίας, δηλαδή μέσω του «trial and error» (=της δοκιμής και της πλάνης), καθιερώνει δε σε γενικότερο επίπεδο κανόνες πρακτικής λειτουργίας οι οποίοι συγκροτούν την εμπειρική γνώση2, ως ιδιαίτερη γνωσιακή κατηγορία. Η δεύτερη είναι καινοτόμος σύλληψη που οδηγεί στον σχηματισμό θεωρίας.
Ήδη, η θεωρητική γνώση κατευθύνει τη δράση του ανθρώπου και η τεχνογνωσία (ικανότητα εφαρμογής του γνωστικού κεκτημένου) διαμορφώνει τις συνθήκες της ζωής του.

Ιστορική ιχνηλάτηση
Η τεχνογνωσία έχει την ίδια ηλικία με τον άνθρωπο. Η ιστορία της άρχισε τη στιγμή που ο πρωτόγονος άνθρωπος χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ένα κομμάτι λίθου, για να θραύσει ένα άλλο υλικό σώμα, ή ένα μακρόστενο ξύλο, για να κατεβάσει καρπούς δένδρων, προκειμένου να τραφεί (τροφοσυλλεκτική περίοδος). Η κατάλληλη διαμόρφωση και χρήση λίθινων ή ξύλινων σωμάτων για τη δημιουργία σκοπούμενων αποτελεσμάτων ανέδειξε τον άνθρωπο ως πρώιμο κατασκευαστή εργαλείων (homo faber) και τη συστηματική χρήση των μέσων αυτών ως τεχνογνωσία. Στην ιστορική διαδρομή του ανθρώπου, οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες και οι αναζητήσεις σχετικών διευκολύνσεων ενεργοποιούσαν την ανθρώπινη επινοητικότητα σ’ ό,τι αφορά στη δημιουργία των, κατά περίπτωση, κατάλληλων εργαλείων και μηχανών. Η μέχρι τώρα εξέλιξη της τεχνογνωσίας εκτιμάται με βάση την απόσταση από το λίθινο ή ξύλινο εργαλείο ως τον ηλεκτρονικό υπολογιστή.
Είναι γεγονός ότι στον αρχαίο κόσμο, η εκπληκτική ανάπτυξη της θεωρητικής σκέψης δεν αντιστοιχήθηκε από ανάλογη ανάπτυξη της τεχνογνωσίας. Αυτό έχει αποδοθεί κατά βάση σε μια διττή αιτία: α. στη δυσχέρεια εξασφάλισης πρώτων υλών και κυρίως μετάλλων. Έχει επισημανθεί μάλιστα ότι ακόμη και στη βιομηχανία του 16ου και 17ου αιώνα υπήρξαν περιπτώσεις χρήσεως ξύλινων μηχανισμών, β. στο γεγονός ότι η οικονομία των αρχαίων, από άποψη εξασφάλισης της αναγκαίας εργασίας, στηριζόταν στη δουλεία. Σαφώς, οι δούλοι αναπληρούσαν την έλλειψη μηχανών. Εξάλλου, η κοινωνική απαξία της δουλείας καθιστούσε αποκρουστική στους ελεύθερους ανθρώπους (πολίτες) τη χειρωνακτική εργασία.

Εξελικτικές φάσεις
Δημιουργία και χρήση ορισμένων τεχνικών μέσων υπήρξε και στον αρχαίο κόσμο. Η σχετική διαπίστωση ανατρέχει στην εποχή του Θαλή του Μηλίσιου, του Αρχιμήδη, του Κτησίβιου, του Ήρωνα του Αλεξανδρέα κ.λπ. Η εποχή του Κτησίβιου και του Ήρωνα (Αλεξανδρινή εποχή) γνώρισε και χρησιμοποίησε την αντλία, τις βαλλίστρες, διάφορα ανυψωτικά όργανα (βαρούλκα, τροχαλίες), τους μεταδότες κίνησης (γρανάζια) κ.λπ.
Στην Ευρώπη από τα τέλη του Μεσαίωνα και κατά την Αναγέννηση, πραγματοποιήθηκε μια συστηματικότερη οργάνωση των πόλεων, του εμπορίου και της πρώιμης βιομηχανίας. Στο μεταξύ, πόλεμοι, λιμοί και επιδημίες μείωσαν σημαντικά την προσφορά εργασίας. Έτσι, κατά τον 14ο και τον 15ο αιώνα, έγινε έντονα αισθητή η ανάγκη των μηχανών.
Η ανάγκη και η σημασία της τεχνογνωσίας, για την προαγωγή των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής, επισημάνθηκαν και στις «Ουτοπίες» (σχεδιάσματα ιδεώδους συλλογικής ζωής) μεγάλων οραματιστών. Λ.χ. Στην «Ουτοπία» του Τ. Morus (1516), γίνεται λόγος για χρήση του μαγνήτη (πυξίδας), για όργανα υπολογισμού της θέσης και της τροχιάς των ουρανίων σωμάτων, για πολεοτεχνική οργάνωση, για κατασκευή σπουδαίων κτηρίων και για εκσκαφή ενός ισθμού μήκους αρκετών χιλιομέτρων. Στην «Πολιτεία του Ήλιου» του Τ. Campanella (1602), γίνεται λόγος για εκπαίδευση σε «μηχανικές τέχνες», για χρήση του μαγνήτη (πυξίδας), για τυπογραφία και για «έξυπνους μηχανισμούς μεταφοράς νερού από το βουνό». Στη «Νέα Ατλαντίδα» του F. Bacon (1624), γίνεται λόγος για ωρολογιακούς μηχανισμούς, για σημαντικά τεχνικά έργα και για παρασκευή φαρμάκων.
Σχετικά με τη σημασία της ανάπτυξης των «μηχανικών τεχνών», είναι αξιοπρόσεκτη η εξής αναφορά στην ουτοπία του T. Campanella: «Με τις μηχανικές τέχνες σε πλήρη ανάπτυξη, η εργασία στην πόλη του Ήλιου έχει γίνει αξιοπρεπής… οι άνθρωποι δεν είναι δούλοι των περιστάσεων, αλλά οι περιστάσεις υπηρετούν αυτούς».3
Σχετικές με τη σημασία των τεχνικών όρων για τη ζωή και την οικονομία, είναι οι ακόλουθες επισημάνσεις του ιστορικού R. Romano: α. στην Αγγλία, οι ανάγκες της υφαντικής βιομηχανίας οδήγησαν, κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, στη δημιουργία εκτεταμένων λειμώνων για τη βοσκή προβάτων προς εξασφάλιση μαλλιού, ενώ η γενική βιομηχανική ανάπτυξη προκάλεσε μετακινήσεις πληθυσμών από την ύπαιθρο προς τα βιομηχανικά κέντρα, β. οι ΗΠΑ στήριξαν, κατά ένα μεγάλο μέρος, τη γενική οικονομική τους ανάπτυξη στους σιδηροδρόμους.4
Από τον 16ο και κυρίως κατά τον 17ο αιώνα, μια θριαμβευτική άνοδος των θετικών επιστημών έδωσε στην τεχνογνωσία ανάλογη αναπτυξιακή ώθηση και προοπτική αδιάκοπης εξέλιξης. Οι αρχές της θεωρίας (επιστήμης) εισέδυσαν στις τεχνικές εφαρμογές, ώστε σήμερα η τεχνογνωσία να είναι εφαρμοσμένη επιστήμη.
Ήδη, η τεχνογνωσία, ως εφαρμοσμένη πλέον επιστήμη, έχει πραγματοποιήσει ένα εκπληκτικό άλμα απλών και σύνθετων δυνατοτήτων σε όλους τους χώρους του επιστητού. Ασύλληπτες ταχύτητες μεταφορών και γνωστοποιήσεων, απίστευτες διεισδύσεις ακόμη και στο οργανικό πολλοστημόριο της ζωής, απελευθερώσεις υλικών δυνάμεων που μπορούν να αλλοιώσουν ή να καταστρέψουν τον φυσικό περίγυρο του ανθρώπου, εντυπωσιακές μέθοδοι υγειονομικής προστασίας κ.λπ.

Στρατιωτική μηχανική
Στον αρχαίο κόσμο, οι επινοήσεις και οι κατασκευές των στρατιωτικών μηχανών, με την εκπληκτική αποτελεσματικότητά τους, δεν έτυχαν της δέουσας αναγνώρισης, λόγω της γενικής περιφρόνησης προς τις «μηχανικές τέχνες» που ήταν προορισμένες να εξυπηρετούν πρακτικές ανάγκες. Στην απαξίωση αυτή οδηγούσαν: α. η παραδοχή ότι οι μηχανικές τέχνες» εξυπηρετούσαν τις κατώτερες ανάγκες του ανθρώπου, ενώ η θεωρησιακή ζωή θεωρείτο ανώτερη και από τις υψηλότερες ακόμη μορφές της πρακτικής δραστηριότητας, β. οι «μηχανικές τέχνες», ως έχουσες τον προορισμό να καλύπτουν πρακτικές ανάγκες της ανθρώπινης ζωής, δέχονταν την αντανάκλαση της κοινωνικής απαξίας που συνόδευε την προορισμένη για τις ανάγκες αυτές εργασία των δούλων. Ακόμη και οι δημιουργοί εντυπωσιακών πολεμικών μηχανών, στους οποίους πρέπει να συγκαταλεχθεί και ο Αρχιμήδης, χαρακτηρίζονταν -ως προς την εργασία τους αυτή- απλώς ως «μηχανοποιοί».

Αποτιμήσεις
1. Ο τεχνικός πολιτισμός διαμορφώνει συνεχώς τον κόσμο του ανθρώπου, πολλαπλασιάζει τις πρακτικές και τις αμυντικές δυνατότητες της ανθρώπινης ζωής, και επιφέρει μεταβολές στον φυσικό χώρο, σύμφωνα με τα σχέδια και τις αποφάσεις του ανθρώπου.
Σχετικά με το θέμα αυτό, είναι χαρακτηριστική η εξής παρατήρηση του ιστορικού της επιστημονικής – τεχνολογικής εξέλιξης Α. Koyre: «… ακόμη κι αν δεν δεχθούμε ότι η εξέλιξη της τεχνικής καθορίζει και εξηγεί όλη την ανθρώπινη ιστορία… η αλήθεια είναι ότι οι βιομηχανικές επαναστάσεις άλλαξαν σε βάθος τις συνθήκες και τα γενικά πλαίσια της ανθρώπινης ζωής και … δημιούργησαν μια νοοτροπία και συνθήκες σκέψης διαφορετικές από κείνες του Μεσαίωνα και της αρχαιότητας».5
Η τεχνογνωσία μετέβαλε εν πολλοίς τον ζωτικό χώρο του ανθρώπου από φυσικό σε τεχνητό.
2. Μπροστά στα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνογνωσίας, που προϋποθέτουν τη χρήση της μηχανής, ο άνθρωπος παραληρεί από ενθουσιασμό, χωρίς να υπολογίζει το αντίτιμο που καλείται να καταβάλει για ό,τι του προσφέρεται.
Αναγορεύοντας τη μηχανή σε θεά της επίγειας ζωής του, ο άνθρωπος απαλλοτρίωσε το μεγαλύτερο και, πάντως, το πολυτιμότερο μέρος της εσωτερικής του ζωής, δηλαδή της ψυχοπνευματικής του λειτουργίας που εμπλουτίζει τον κόσμο με αξίες και ιδεώδη. Σχετική με την ελάττωση αυτή, είναι η παρατήρηση του L. Mamford, ότι οι άνθρωποι «έχουν μπερδέψει την πρόοδο με τη μηχανοποίηση, κι έχουν αφήσει την τελευταία να ασκεί τον έλεγχο της ζωής τους».6
Κοντολογίς, ο άνθρωπος τείνει να καταστεί μια απρόσωπη οντότητα, αφού δηλώνει πλέον την ύπαρξή του και την παρουσία του με έναν αριθμό, γιατί αυτό χρειάζεται η μηχανή που εξυπηρετεί τις επικοινωνίες του.
3. Σήμερα, μια ανεπτυγμένη κοινωνία έχει τρόπον τινά βιομηχανική οργάνωση. Η δομή αυτή, με τις αυτονόητες ανάγκες διοίκησης, οργάνωσης, ελέγχου της παραγωγικής διαδικασίας, έλλογης διάθεσης του παραγόμενου προϊόντος και αντιμετώπισης των έκτακτων καταστάσεων, συνθέτει έναν πολύπλοκο μηχανισμό. Οι τρόποι αντιμετώπισης της σύνθετης προβληματικής που αναπόφευκτα γεννά ο μηχανισμός αυτός, πρέπει, ανεξαρτήτως των ιδεολογικών επιλογών και υπαγορεύσεων, να είναι επιστημονικά ορθοί. Και την επιστημονική ορθότητα των μεθόδων της εγγυάται μόνον η γνώση των «ειδικών».7 Αυτονόητος είναι βέβαια ο ρυθμιστικός ρόλος μιας υπερκείμενης Αρχής (κράτους), για τη σύσταση της οποίας, οι άνθρωποι έχουν θυσιάσει ένα μέρος των ελευθεριών και των συμφερόντων τους.8
Το μέλλον δεν μπορεί να προκαθοριστεί βάσει ενός κοινωνικο-πολιτικού σχεδιασμού, επειδή δεν μπορούν να προβλεφθούν οι μελλοντικές διαγνώσεις της επιστήμης, δηλαδή αυτά που θα γνωρίζουν αύριο οι άνθρωποι, ούτε οι τρόποι με τους οποίους αυτοί θα χρησιμοποιήσουν τις νεοαποκτηθείσες γνώσεις τους.

Ακροτελεύτιος λόγος
Αν ο άνθρωπος προσαρμόζει τη ζωή του στις διαδικασίες των τεχνικών κατακτήσεων, αντί να προσαρμόζει τις κατακτήσεις αυτές στις ανάγκες του, τότε δεν είναι άξιος κανενός πολιτισμού.

Σημειώσεις
1. Πρβλ. Α. Κoyre, Δυτικός πολιτισμός, μτφ. Β. Κάλφας – Ζ. Σαρίκας, Αθήνα 1991, σελ. 97.
2. Βλ. Α. Κoyre, όπ.π., σελ. 97.
3. Βλ. L. Mamford, «Η ιστορία των Ουτοπιών», μτφ. Β. Τομανάς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 75.
4. Βλ. R. Romano, Πού οδεύει η ιστορία, Αθήνα 1988, σελ. 21-22, 99.
5. Α. Κoyre, όπ.π., σελ. 77.
6. L. Mamford, «Η ουτοπία, οι δαίμονες της ψυχής και η προοπτική του ανθρώπου, μτφ. Β. Τομανάς, Θεσσαλονίκη 2011, σελ. 64.
7. Πρβλ. P. Lovental, συζήτηση στο ελεύθερο πανεπιστήμιο του Βερολίνου, του 1967.
8. Πρβλ. Ζ-Ζ. Rousseau, Κοινωνικό Συμβόλαιο, και P. Lovental, όπ.π.