Ο Λαμπριάτης, ο μήνας της άνοιξης και του ψέματος στη λαογραφία

του Γ. Καπουρνιώτη

Ο Απρίλιος ή Απρίλης είναι ο τέταρτος μήνας του έτους. Ανήκει στην εποχή άνοιξη στο βόρειο ημισφαίριο και στο φθινόπωρο στο νότιο ημισφαίριο κατά το Ιουλιανό και το Γρηγοριανό ημερολόγια. Είναι ο όγδοος μήνας κατά το Εκκλησιαστικό ημερολόγιο, που αρχίζει τον Σεπτέμβριο, ο δεύτερος κατά το παλαιό ρωμαϊκό ημερολόγιο και ο δέκατος στο αττικό ημερολόγιο ο οποίος ονομάζονταν Μουνιχιών απ’ τη γιορτή της Μουνιχίας Αρτέμιδος και αντιστοιχούσε στο χρονικό διάστημα 24 Μαρτίου – 22 Απριλίου του Γρηγοριανού ημερολογίου. Ο Απρίλιος περιλαμβάνει 30 ημέρες.
Ο Λαμπριάτης έχει αρκετές ονομασίες στο λαογραφικό λεξιλόγιο του λαού μας. Τον λένε Γρίλλη, δηλαδή γκρινιάρη, γιατί συνήθως τελείωναν τα γεωργικά αποθέματα από τις προηγούμενες συγκομιδές κι άρχιζαν οι γκρίνιες στην οικογένεια. Τιναχτοκοφινίδη ή Τιναχτοκοφινίτη, επειδή καθαρίζονταν τα κοφίνια. Αηγιωργίτης ή Αηγιωργάτη, λόγω της μεγάλης χριστιανικής εορτής του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου). Λαμπριάτη, λόγω του Ορθόδοξου Χριστιανικού Πάσχα ή Λαμπρής, που επισυμβαίνει συνήθως τον Απρίλιο. Τριανταφυλλά, επειδή τότε ανθίζουν οι τριανταφυλλιές και Λαμπριάτης, επειδή μέσα στις μέρες που έχει συμπίπτουν οι μεγάλες γιορτές του Αγίου Γεωργίου και του Πάσχα. Ανοιχτοδέντρης και Ανθοφόρος επειδή είναι ο μήνας που ανοίγουν, ανθίζουν τα κλαριά και γενικά τα λουλούδια.
Την 1η Απριλίου γίνονται τα «Πρωταπριλιάτικα γελάσματα». Το πρωταπριλιάτικο ψέμα. Καθένας αυτή την ημέρα προσπαθεί να ξεγελάσει τον άλλον με κάποιο αθώο ψέμα, ενώ αυτός που κατάφερνε να ξεγελάσει θεωρούνταν τυχερός για όλη τη χρονιά. Το έθιμο έχει ρίζες στην προχριστιανική εποχή και στην ποιμενική ζωή. Οι αρχαίοι Θρακιώτες, τσοπάνηδες τις πρώτες ημέρες της άνοιξης, είχαν τη συνήθεια να διαδίδουν ότι τάχα τους έκλεψαν τα πρόβατα. Η έννοια της «κλεψιάς» είχε μεταφορική σημασία. Με αυτό εννοούσαν ότι, τώρα που ήρθε η άνοιξη, τα πρόβατα χάνονταν στη βοσκή. Τους τα «έκλεβε», δηλαδή, η ακατάλυτη ομορφιά της φύσεως.
Την 1η Απριλίου του 1863 αγγέλθηκε από την Αθήνα στην ελληνική παροικία του Μάντσεστερ η εκλογή του βασιλιά Γεωργίου του Α’ (ο μακροβιότερος βασιλιάς των Ελλήνων). Το αποτέλεσμα ήταν να μην το πιστέψει κανείς, παρόλο που το τηλεγράφημα, που τους έστειλαν ήταν κατευθείαν από την ελληνική Κυβέρνηση. Ήταν ένα πρωταπριλιάτικο ψέμα. Γι’ αυτό και η απάντηση ήταν ανάλογη. Η παροικία του Μάντσεστερ, την ίδια μέρα έστειλε την λακωνική της απάντηση: «Και του… χρόνου με υγείαν!». Φυσικά, οι εδώ αρμόδιοι δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τι σήμαινε η απάντηση αυτή και έσπαγαν το κεφάλι τους για να καταλάβουν. Όταν, επιτέλους, μαθεύτηκε η παρεξήγηση, έπειτα από μερικές μέρες, όλη η Αθήνα γέλασε με την καρδιά της. Τότε, δημοσιεύτηκε και στο περιοδικό της εποχής «Πανδώρα», ένα ποίημα, που άρχιζε ως εξής: «Δεν ήταν άκουσμα πλαστόν της πρώτης Απριλίου, δεν ήτο τηλεγράφημα και τούτο ομοιάζον τα όσα των διπλωματών ο κάλαμος χελυάζων τας τόσας προσδοκίας μας, να διαδίδ’ ηξίου».
Ανάμεσα στα άλλα καλά που έχει ο Απρίλης, η βροχή θεωρείται πολύ ευεργετική για τις καλλιέργειες και τα χωράφια των γεωργών. Γι’ αυτό και οι γεωργοί έχουν πολλές παροιμίες: «Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά (βροχές) και ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ αυτόν το γεωργό π’ όχει πολλά σπαρμένα». Και άλλη παροιμία λέει: «Τον Απρίλη η γης φουντώνει και ο ζευγάς την καμαρώνει». «Άσπαρτο αν σε βρει ο Απρίλης και του χρόνου δεν θα σπείρεις». Ακόμη και σήμερα, σε διάφορα χωριά της Ελλάδας, πιστεύουν πως το βρόχινο νερό της Πρωταπριλιάς κάνει καλό στους πυρετούς. Στην παλιά Αθήνα, πάλι, όταν έβρεχε την Πρωταπριλιά, οι κοπέλες μάζευαν μέσα σε ασημένια δοχεία τα λεγόμενα ασημένια τάσια, το νερό, για να λουστούν με αυτό. Όχι μόνον έκανε τα μαλλιά μεταξένια, αλλά εξαφάνιζε και τις… ρυτίδες από το πρόσωπο.
Όλο τον Απρίλιο, σε πολλά χωριά της Μακεδονίας και της Θράκης, τα κορίτσια φορούσαν στο δεξί τους πόδι μια κόκκινη κορδελίτσα, οι αρραβωνιασμένες φορούσαν άσπρη κορδελίτσα, οι παντρεμένες φορούσαν μια γκρίζα ή καφέ και οι χήρες μαύρη. Εξάλλου, δεν επιτρέπονταν να απλώσουν την ημέρα αυτήν οι γυναίκες στον ήλιο άσπρα ρούχα. Πίστευαν πως καταστρέφεται η τύχη του σπιτιού.
Στον κάμπο της Θεσσαλίας, την ημέρα αυτή κανείς καλλιεργητής δεν έπρεπε να σκάβει τη γη, γιατί, έτσι, «έσκαβε τον λάκκο του». Σε σύγκριση με τον Μάιο «ο Απρίλης έχει τη δροσιά κι ο Μάης τα λουλούδια». Μία άλλη, όμως, παροιμία λέει: «Τριαντάφυλλα τ’ Απρίλη, σαν της κοπελιάς τα χείλη». Και μια άλλη παροιμία συμπληρώνει: «Όλα τα ρόδα ειν’ όμορφα, μα του Απρίλη λωλαίνουν». Γι’ αυτούς που ταξιδεύουν, λένε ότι, πριν από τις 18 Απριλίου η θάλασσα είναι επικίνδυνη. Μετά, όμως, υπάρχει απόλυτη σιγουριά: «Απριλίου δεκαοχτώ, να ’χεις το μάτι σου ανοιχτό, πέρασαν οι δεκαοχτώ, άραζε και σ’ ένα αυγό». Αλλά πολύ συχνά συμβαίνει να πέσει βαρύς χειμώνας, ώστε να ψοφήσουν πάνω στην «επώαση» και οι γνωστές για την αντοχή τους πέρδικες. Γι’ αυτό και η παράδοση λέει: «Και τ’ Απριλιού τις δεκαοχτώ, πέρδικα ψόφησε».
Όπως οι Καθολικοί θεωρούν τον Μάιο ως μήνα της Παναγίας, έτσι και οι Ορθόδοξοι Έλληνες του παλαιού καιρού της είχαν αφιερώσει τον Απρίλιο. Γι’ αυτό όλο τον Απρίλιο οι εκκλησίες ήταν ανοιχτές και ανθοστολισμένες. Παναγιά ανθοστολισμένη, Παναγίτσα του Χριστού, μικρή μάνα λυπημένη του Ιησού του γελαστού, τώρα θα χαμογελάσεις, με την πρώτη τ’ Απριλιού, Παναγίτσα του Ιησού…
Στις 23 Απριλίου, η Ορθοδοξία τιμά τη μνήμη του μεγάλου μάρτυρος Αγίου Γεωργίου. Ο Άγιος Γεώργιος τιμάται ιδιαίτερα από τους ποιμένες και τους τσελιγκάδες. Σ’ αυτό συντέλεσε το γεγονός ότι η γιορτή συμπίπτει με την εποχή που οι ποιμένες αφήνουν τα χειμαδιά και φεύγουν για τα βουνά, που είναι τα καλοκαιρινά βοσκοτόπια τους, για να βοσκήσουν τα κοπάδια τους και να τυροκομήσουν.
Η σπουδαία επιστήμων λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη στο σύγγραμμά της «Σαρακατσάνοι» (1957) γράφει: «Οι δύο μεγάλες γιορτές των Σαρακατσαναίων, του Άι Γιώργη και του Άι Δημητρίου… επισημαίνουν τον ποιμενικό χρόνο. Αποτελούν μία από τις ποιμενικές πρωτοχρονιές». Πραγματικά οι ποιμένες και οι τσελιγκάδες στις 23 Απριλίου ξεκινούν για τα ορεινά βοσκοτόπια του καλοκαιριού. Αντίθετα, στις 26 Οκτωβρίου, εορτή του Αγίου Δημητρίου, παίρνουν τον δρόμο για τους κάμπους, για να επιστρέψουν στα χειμαδιά.
Όπως και να ’χει το θέμα, όλες αυτές οι εθιμικές συνήθειες κρύβουν την ανθρώπινη διάθεση για εορτασμό στην ανάσταση και την αναδημιουργία της φύσης.
Καλό μήνα!