Στις 15-17 Απριλίου διεξήχθη στην Αθήνα η 9η παγκόσμια διάσκεψη για τους ωκεανούς Our Ocean 2024, όπου υπήρξαν δεσμεύσεις της Ελλάδας με άξονα τον Παγασητικό κόλπο.
Η κ. Έλενα Ακριτοπούλου και η κ. Χαρίκλεια Οικονόμου μάς εξηγούν πώς οι νέες τεχνολογίες αναμένεται να συμβάλλουν στην προστασία του Παγασητικού, αλλά και τι προβλέπεται για το «πρασίνισμα» λιμανιών της χώρας.
Η Έλενα Ακριτοπούλου είναι υπ. διδάκτορας στη Μοριακή Οικολογία Θαλάσσιων Θηλαστικών και διδάσκουσα «Βιοπαρακολούθηση Θαλάσσιων Θηλαστικών εν πλώ» στη Μονάδα Βιοπαρακολούθησης Θαλάσσιων Θηλαστικών, Εργαστήριο Υδροβιολογίας και Ιχθυολογίας, Τμήμα Γεωπονίας, Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Ευρωπαϊκή Πρέσβειρα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας (University of Thessaly EU Career Ambassador).
Η Χαρίκλεια Οικονόμου, δρ Κυματικής Ενέργειας Παν. του Λάνκαστερ, επιστημονική συνεργάτης του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας (ΕΛΚΕΘΕ), πρόεδρος Πτυχιούχων Ωκεανογράφων και Θαλασσίων Βιοεπιστημόνων Ελλάδας (ΣΠΩΘΒΕ).
Ποιες είναι οι πρώτες εντυπώσεις σας από τις 21 δεσμεύσεις που ανακοινώθηκαν; Έλενα συμμετείχες ως ερευνήτρια και ως Εθνική πρωταθλήτρια της ελεύθερης κατάδυσης.
ΕΑ: Βεβαίως είχα τη χαρά και την τιμή να μετέχω στη διάσκεψη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Speaking of the Sea». Μια από τις πιο σημαντικές παγκόσμιες διασκέψεις που αφορά στο παγκόσμιο θαλάσσιο περιβάλλον με συμμετοχές ερευνητών, φορέων και εκπροσώπων της βιομηχανίας και κυβερνήσεων από όλο τον κόσμο, που φέτος διοργανώθηκε για πρώτη φορά στη χώρα μας. Οι δεσμεύσεις είναι γενικά σε ένα καλό πλαίσιο και προσωπικά θα ήθελα να αναφερθώ πρώτα σε μια πολύ σημαντική δέσμευση. Γνωρίζουμε πως σύμφωνα με τη νομοθεσία, οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές θα πρέπει να επεκταθούν στο 30% των ελληνικών χωρικών υδάτων (σήμερα καλύπτουν το 18,3% των εθνικών υδάτων). Με ιδιαίτερη χαρά είδαμε πως η χώρα μας δεσμεύεται να δημιουργήσει το 2024 δυο επιπλέον προστατευόμενες περιοχές, που μάλιστα θα καλύπτουν πάνω από το 32% των χωρικών υδάτων. Αυτές θα είναι Θαλάσσιο Εθνικό Πάρκο του Ιονίου και το Θαλάσσιο Εθνικό Πάρκο Αιγαίου. Σχετικά με το πρώτο, αφορά στο Ιόνιο τμήμα της ελληνικής τάφρου – μια περιοχή που είναι ιδιαίτερα σημαντική για θαλάσσια θηλαστικά (φυσητήρες, ζυφιοί, ζωνοδέλφινα, φώκιες, ρινοδέλφινα, κ.ά.). Επίσης, στην περιοχή αυτή υπάρχουν και ενδιαιτήματα υψηλής οικολογικής σημασίας, όπως κοραλλιογενείς σχηματισμοί και ποσειδωνίες. Επίσης σε όλη την ελληνική θαλάσσια επικράτεια λόγω των μεταναστευτικών μονοπατιών των θαλασσίων θηλαστικών, θεωρώ ότι όσοι ερευνητές δουλεύουμε με θαλάσσια θηλαστικά, βρίσκουμε μεγάλο ενδιαφέρον στη δέσμευση που αφορά στην καθιέρωση συστήματος παρακολούθησης και έγκαιρης προειδοποίησης διερχόμενων πλοίων για την έγκαιρη αναγνώριση και αποφυγή σύγκρουσης με μεγάλα θαλάσσια θηλαστικά, όχι μόνο στις προβλεπόμενες περιοχές αλλά και στην πλειοψηφία των γραμμών των πλοίων μελλοντικά.
ΧΟ: Θα συμφωνήσω πως η δημιουργία δυο επιπλέον θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών είναι μάλλον το «highlight» των δεσμεύσεων! Παράλληλα όμως θα πρέπει να εξεταστεί με μεγάλη προσοχή το θέμα των σεισμικών ερευνών για την εξόρυξη υδρογονανθράκων στην ελληνική Τάφρο (δυστυχώς ήδη έχουν παραχωρηθεί δυο περιοχές σε εταιρείες για τέτοιες δραστηριότητες), καθώς έρχεται σε αντίφαση με την παραπάνω δέσμευση και αυτή τη στιγμή ως πολίτες διαθέτουμε πολύ περιορισμένες πληροφορίες. Υπάρχει μια ακόμη δέσμευση, πολύ θετική και συμπληρωματική ως προς αυτή σε πρακτικό επίπεδο και αφορά στην καθιέρωση εθνικού συστήματος παρακολούθησης και επιτήρησης των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών, ώστε να διασφαλιστεί η ορθή λειτουργία τους.
Μια από τις δεσμεύσεις αφορά στην απαγόρευση της μηχανότρατας σε όλες τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Πώς θα επιδράσει η απαγόρευση τέτοιων συρόμενων εργαλείων στις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές;
ΕΑ: Σύμφωνα με τους κανονισμούς της ΕΕ, η μηχανότρατα επιτρέπεται στη Μεσόγειο σε βάθη 50 – 1.000 μ. και σε απόσταση από την ακτογραμμή μεγαλύτερη από 1,5 ναυτικά μίλια. Αντιλαμβάνεστε όμως πως η αστυνόμευση/έλεγχος εφαρμογής των παραπάνω δεν αποτελεί εύκολη υπόθεση, κυρίως εξαιτίας της πολυπλοκότητας της γεωγραφίας και της ακτογραμμής. Η αλιεία με μηχανότρατα είναι αποδεδειγμένα μια μη βιώσιμη αλιευτική πρακτική ως προς τα ιχθυοαποθέματα και ως προς τη διατήρηση της καλής οικολογικής κατάστασης των θαλάσσιων οικοτόπων. Για αυτόν τον λόγο αυτή η δέσμευση δικαιολογεί τη σημαντικότητά της ιδιαίτερα ως προς την απόσυρση της συγκεκριμένης πρακτικής από τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Ο βυθός θα χρειαστεί αρκετά χρόνια ώστε να ανακάμψει από τις επιπτώσεις της μη βιώσιμης αλιείας. Για όλους τους παραπάνω λόγους, η χώρα μας δεσμεύτηκε να αποσύρει και να απαγορεύσει τη χρήση μηχανότρατας σε όλες τις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές έως το 2030, ξεκινώντας από τα θαλάσσια εθνικά πάρκα (έως το 2026).
ΧΟ: Εδώ αξίζει να προσθέσουμε ότι η κυβέρνηση θα προβεί σε αυτό το μέτρο ομαλά και με αποζημιώσεις των αλιέων. Η σημασία αυτής της δέσμευσης είναι πολυδιάστατη, καθώς θα ενισχύσει την προστασία ευάλωτων ενδιαιτημάτων υψηλής οικολογικής σημασίας (βλ. λιβάδια ποσειδωνίας και κοραλλιογενείς σχηματισμούς) και θα επιτρέψει την επαναφορά υποβαθμισμένων βιοτόπων και τοπικής βιοποικιλότητας, αυξάνοντας την αποθήκευση άνθρακα (όπως έχει παρατηρηθεί σε άλλες χώρες, π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο). Μακροπρόθεσμα λοιπόν, αποτελεί μια πολύ θετική εξέλιξη, καθώς διασφαλίζει τη βιωσιμότητα και την ανάκαμψη των ιχθυαποθεμάτων.
Τι έχετε να πείτε για τη δέσμευση που αφορά στην απανθρακοποίηση των λιμανιών; Να σημειώσουμε πως για αυτή τη δέσμευση προορίζεται ένα εξαιρετικά μεγάλο ποσό (500 εκ. ευρώ).
ΧΟ: Το «πρασίνισμα» 12 λιμανιών είναι μια ενδιαφέρουσα, ίσως και φιλόδοξη δέσμευση. Μπορούμε να συμφωνήσουμε σίγουρα στο ότι σε κάθε περίπτωση τα λιμάνια θα πρέπει να μειώσουν το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα. Έως το 2030, αναμένεται πως τουλάχιστον 12 λιμάνια θα είναι εξοπλισμένα με υποδομές παροχής ηλεκτρικής ενέργειας για τις θαλάσσιες μεταφορές («cold ironing»). Τα πλοία θα πρέπει να ηλεκτροδοτούνται από τη στεριά όσο παραμένουν στα λιμάνια, κυρίως από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι περιορισμού των εκπομπών ρύπων που προέρχονται από την καύση ορυκτών καυσίμων. Η πλήρης απανθρακοποίηση των λιμανιών ωστόσο δεν είναι εύκολη υπόθεση και θα εξαρτηθεί από τις τεχνολογίες που θα αναπτυχθούν και συνδυαστικά με τα εναλλακτικά ασφαλή καύσιμα που θα είναι διαθέσιμα. Τέλος, ο ανοιχτός δίαυλος επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων σε κάθε περιοχή με την επιστημονική κοινότητα, καθώς και η τάση για ανάπτυξη πιο μεγάλων και δυναμικών κοινοπραξιών στο πέρασμα του χρόνου ίσως να είναι καταλυτικός για την επιτυχία της δέσμευσης αυτής.
Ποιες από τις δεσμεύσεις που ανακοινώθηκαν αφορούν την περιοχή μας;
ΕΑ: Μια δέσμευση που μας αφορά ιδιαίτερα είναι η ανάπτυξη ειδικού προγράμματος μέτρων για την επίτευξη καλής περιβαλλοντικής κατάστασης στο θαλάσσιο περιβάλλον, όσον αφορά στη θαλάσσια ρύπανση τεσσάρων θαλάσσιων περιοχών, συμπεριλαμβανομένου και του Παγασητικού κόλπου. Αυτό θα γίνει μέσα από την εφαρμογή ψηφιακών τεχνικών και συνδυασμένων μεθόδων μέτρησης για τη βελτίωση της παρακολούθησης και επιθεώρησης της θαλάσσιας ρύπανσης.
Στον άξονα δράσεων θεωρώ ότι θα πρέπει να συμπεριλαμβάνεται η εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης της θαλάσσιας βιοποικιλότητας του Παγασητικού κόλπου. Το Τμήμα Γεωπονίας, Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος του Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας με έδρα τον Βόλο με έρευνα τουλάχιστον 20 χρόνων σε ιχθυοπανίδα και βενθική πανίδα έχει μελετήσει τον κόλπο συνδυαστικά με ρύπους, βαρέα μέταλλα και την οικολογία αυτού μέσα από την έρευνα θαλασσίων ειδών που αποτελούν οικολογικούς δείκτες.
Επίσης, μέσα από τη δουλειά που έχει πραγματοποιηθεί από τη Μονάδα Βιοπαρακολούθησης Θαλασσίων Θηλαστικών του Τμήματος Γεωπονίας, Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, τα τελευταία χρόνια μελετώνται εντατικά και τα θαλάσσια θηλαστικά που αποτελούν δείκτες οικολογικής εκτίμησης μια θαλάσσιας περιοχής. Μένει να το δούμε στην πράξη. Μια ακόμα δέσμευση που μας αφορά στον Παγασητικό κόλπο είναι η παρακολούθηση παράκτιων και θαλάσσιων υδάτων μέσω τηλεπισκόπησης για την αντιμετώπιση θαλάσσιων οικολογικών φαινομένων. Η δράση αυτή αφορά εξάρσεις φυτοπλαγκτού, θαλάσσια βλέννα, θολερότητα από θαλάσσιες εκσκαφές και εξάρσεις πληθυσμών μεδουσών. Στον Παγασητικό κόλπο έχουν παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια αρκετά από αυτά τα φαινόμενα, όπως εξάρσεις μεδουσών και βλέννας. Προς το παρόν δεν υπάρχει ενημέρωση για τη μεθοδολογία και τον τρόπο πρόγνωσης και διαχείρισης των φαινομένων αυτών. Για αυτόν τον λόγο δεν μπορώ να εκφέρω γνώμη προς το παρόν.
Υπήρχαν δεσμεύσεις που περιμένατε να δείτε, αλλά δεν συμπεριλήφθηκαν;
XO: Ως ωκεανογράφοι, με χαρά είδαμε την αναβάθμιση των εγκαταστάσεων του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) που είναι ένας από τους βασικούς φορείς στη χώρα μας που δραστηριοποιείται σε θέματα θαλάσσιας έρευνας. Ωστόσο, να σημειώσω, όπως έχει γνωστοποιηθεί και παλαιότερα στον Τύπο, παρά τις πολύ σημαντικές προσπάθειες που έχει κάνει το ερευνητικό κέντρο όλα αυτά τα χρόνια και ενώ κατατέθηκε αντίστοιχη πρόταση στο 9ο Our Ocean, δυστυχώς δεν ήταν επιτυχής η έκβασή της να συμπεριληφθεί στις δεσμεύσεις η ναυπήγηση του νέου ερευνητικού σκάφους. Η ύπαρξη ενός σύγχρονου ωκεανογραφικού ερευνητικού σκάφους για τη διεξαγωγή θαλάσσιας έρευνας σε εθνικό επίπεδο είναι καθοριστικής σημασίας. Με τις προκλήσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε και με τη Μεσόγειο να είναι hotspot της κλιματικής αλλαγής (βλ. ανάγκη πρόγνωσης και ορθής διαχείρισης έντονων φυσικών φαινομένων όπως θαλάσσιοι καύσωνες), η πρόσβαση σε ακριβή in-situ δεδομένα μέσω εργασίας στο πεδίο είναι απαραίτητη. Επομένως είναι πάρα πολύ σημαντικό να βρεθεί το κεφάλαιο ώστε να αρχίσει η υλοποίηση του σχεδιασμού του νέου σκάφους, ενώ το υπάρχον σκάφος «Αιγαίο» θα πρέπει να ενισχυθεί ώστε να συνεχίσει να επιχειρεί μέχρι τη ναυπήγηση του νέου πλοίου.
ΕA: Παρόλο που το Τμήμα Γεωπονίας Ιχθυολογίας και Υδάτινου Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας πραγματοποιεί ερευνητικό έργο πάνω από 20 χρόνια στα ενδιαιτήματα και τη βιοποικιλότητα του Παγασητικού κόλπου, η συμμετοχή του στα σημεία στήριξης δεν διαφαίνεται από την ενημέρωση που έχω προς το παρόν. Ειδικά η ερευνητική εμπειρία, η εξειδίκευση, η τεχνολογία και η συλλογή χρονοσειρών που υπάρχουν αποτελούν, κατά τη δική μου κρίση ένα τεράστιο εργαλείο επίτευξης των σημείων αυτών που αφορούν στον Παγασητικό κόλπο. Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει και κομμάτι έρευνας της κλιματικής αλλαγής, των πιέσεων που δέχονται οι βιοκοινότητες και οι θαλάσσιοι οργανισμοί του Παγασητικού κόλπου, καθώς επίσης και παρακολούθησης αυτών (πιέσεων και θαλάσσιας βιοποικιλότητας), αφού αποδεδειγμένα αποτελεί παράδεισο για θαλάσσια θηλαστικά αλλά και βενθική και πελαγική πανίδα. Όσον αφορά στην κοινωνία του Παγασητικού κόλπου, έχει αποδείξει τη στήριξη όχι μόνο στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αλλά και σε όλες τις δράσεις που έχουν διοργανωθεί από όλους τους φορείς για την προστασία του Παγασητικού κόλπου.
Θα πρέπει να καταλάβουμε πόσο σημαντικό είναι να ενισχυθεί και γιατί όχι να ξεκινήσει η έρευνα και η επικοινωνία αυτών των σημείων από τα περιφερειακά πανεπιστήμια και φορείς, διότι σε εθνικό επίπεδο αυτά θα στηρίξουν την προσπάθεια τήρησης των προθεσμιών ταυτοχρόνως με τις προσπάθειες των μεγάλων αστικών πανεπιστημίων, εθνικών ινστιτούτων κ.λπ. Όταν υπάρχει γνώση τι συμβαίνει στα σημαντικά θαλάσσια ενδιαιτήματα που εντοπίζονται στην περιφέρεια και υπάρχει σύμπνοια και συνεργασία, τα δεδομένα που χρειάζονται για την έρευνα είναι ακριβή και αναδεικνύουν τα σημεία που έχουν ανάγκη να δουλευτούν και ποιες προτεραιότητες πρέπει να μπουν διαχειριστικά σαν χώρα. Όλοι είμαστε μέσα σε αυτό. Όλοι φέρουμε την ευθύνη μας και είναι η ίδια απέναντι στη διατήρηση της καλής κατάστασης του Εθνικού θαλάσσιου περιβάλλοντός μας. Είναι κάτι που μπορούμε να το πετύχουμε και θα το πετύχουμε αν δουλέψουμε σωστά και με ανοιχτό διάλογο.
*Όλες οι δεσμεύσεις αναλυτικά είναι διαθέσιμες στο site του ΥΠΕΝ: https://ypen.gov.gr/wp-content/uploads/2024/04/A5_OOC-9_PROPOSED-COMMITMENTS_GR.pdf