Λένα Διβάνη: Η ελεύθερη γυναίκα είναι το πιο γοητευτικό πλάσμα στον κόσμο

Η Λένα Διβάνη ήταν καθηγήτρια της Ιστορίας Εξωτερικής Πολιτικής στη Νομική Σχολή Αθηνών από το 1981 έως το 2022 που παραιτήθηκε. Έχει δημοσιεύσει πέντε ιστορικές μελέτες και πολλά άρθρα για τη σύγχρονη Ελλάδα και τη σχέση της με τις Μεγάλες Δυνάμεις, αλλά και τους Βαλκάνιους γείτονές της, για τις μειονότητες και τον εθνικισμό στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Παράλληλα, έχει δημοσιεύσει ως λογοτέχνης δώδεκα μυθιστορήματα και συλλογές διηγημάτων, που έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν διασκευαστεί για την τηλεόραση, έναν συγκεντρωτικό τόμο με τα θεατρικά της έργα και τέσσερα παιδικά βιβλία. Έχει γράψει επίσης το σενάριο της σειράς ντοκιμαντέρ «Τα σύνορα της Ελλάδας», την οποία και παρουσίασε στο Cosmote History. Το βιβλίο της Ζευγάρια που έγραψαν την ιστορία της Ελλάδας (Εκδόσεις Πατάκη, 2019) διασκευάστηκε από την ίδια σε σειρά εννέα επεισοδίων που προβλήθηκαν επίσης από το Cosmote History το 2020. Από τις Εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί επίσης το βιβλίο της Το πικρό ποτήρι: Ο Καποδίστριας, η Ρωξάνδρα και η Ελλάδα (2020). Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Επιτροπής για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και αντιπρόεδρος του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου και του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου. Στις ελεύθερες ώρες της γυρίζει τον κόσμο με τα πόδια. Το βιβλίο της Ονειρεύτηκα τη Διδώ, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Πατάκη, είναι η αφορμή της συζήτησής μας.
Το βιβλίο παρουσιάζεται στον Βόλο την Τρίτη 3 Μαΐου, στις 8.00 μ.μ., στο κινηματοθέατρο «Αχίλλειον».

Συνέντευξη
Χαριτίνη Μαλισσόβα

Τι ήταν αυτό που έκανε στη δική σας ματιά τόσο γοητευτική τη Διδώ Σωτηρίου, ώστε να γράψετε το ανά χείρας βιβλίο;
Μα δεν ήταν μόνο στα δικά μου μάτια γοητευτική η Διδώ! Από τη μακρά έρευνα που έκανα, κατάλαβα ότι όσοι τη συνάντησαν, έστω και για λίγο, δεν την ξέχασαν ποτέ. Ήταν τόσο βοηθητικό, εορταστικό, αγωνιστικό και φωτεινό πλάσμα, που την ήθελες στη ζωή σου γιατί ήξερες πως θα σου την κάνει ωραιότερη, ειδικά σε δύσκολους καιρούς. Τι πιο φυσιολογικό λοιπόν να ασχοληθώ μαζί της αυτή τη μαύρη εποχή που οι κρίσεις διαδέχονται η μία την άλλη; Την κάλεσα στη ζωή μου σαν ένα είδος πρώτων βοηθειών και τώρα την προσφέρω σε κάθε ενδιαφερόμενο!

Ποια στοιχεία της προσωπικότητάς της θεωρείτε πως τη σημερινή εποχή δεν θα μπορούσαν να είναι αποδεκτά;
Σήμερα, την απάνθρωπη εποχή του διαδικτυακού μίσους, η γυναίκα αυτή που ήταν αριστερή χωρίς εμμονές, που αγαπούσε και κατανοούσε τους πάντες, που παρέμεινε σε όλη της τη δύσκολη ζωή ακραία ιδεαλίστρια, που μίσησε το χρήμα και στάθηκε σε όλη της τη ζωή δίπλα στους αδικημένους, θα φαινόταν περίεργο πλάσμα. Σήμερα που «αγωνιζόμαστε» βρίζοντας τους αντιπάλους από το πληκτρολόγιο, το τεράστιο αγωνιστικό της φρόνημα θα προξενούσε έκπληξη. Σε μένα προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό, πάντως.

Και ποια στοιχεία της είναι διαχρονικά και αξιοζήλευτα;
Η Διδώ ήταν πολύ πιο μπροστά από την εποχή της. Μην ξεχνάτε ότι ήταν γυμνίστρια, φεμινίστρια και άκρως ερωτική στα πιο δύσκολα χρόνια του Μεσοπολέμου, όπου ο φασισμός ανέβαινε. Ειδικά οι γυναίκες κυριολεκτικά ήταν φυλακισμένες στα σπίτια τους, ενώ εκείνη οδηγούσε μηχανή, είχε σύζυγο και εραστή (γνωστό στον σύζυγο), έκανε ορειβασία, φρόντιζε να μορφώνεται σε όλη της τη ζωή και δεν έδινε καμιά απολύτως σημασία στη γνώμη των καλοθελητών. Τότε που ήταν νέα, αυτά ελάχιστες κοπέλες μπορούσαν να τα υποστηρίξουν. Πολύ περισσότερο που η Διδώ ήταν ενταγμένη στο ΚΚΕ, ένα κόμμα που συμβούλευε τα μέλη του να έχουν κοινωνικά συντηρητικό τρόπο ζωής για να μην «προκαλούν». Η Διδώ φυσικά έκανε του κεφαλιού της και γρήγορα τη διέγραψαν – χωρίς να διαγράψουν, όμως, μέσα της την αριστερά.

Ποια στοιχεία θεωρείτε ότι κάνουν ενδιαφέρουσα και γοητευτική τη σημερινή γυναίκα;
Ότι είναι πια οικονομικά ανεξάρτητη, δεν διανοείται να μείνει και να θαφτεί σ’ ένα σπίτι αγκαλιά με το ξεσκονόπανο σε όλη της τη ζωή. Η οικονομική ανεξαρτησία είναι εξαιρετικά σημαντική, γιατί μεταφράζεται σε ψυχική ανεξαρτησία. Οι γυναίκες πια μπορούν να αποφασίζουν μόνες τους τι ζωή θέλουν να κάνουν. Εξ ου και λύθηκε επιτέλους η σιωπή τους. Άρχισαν να μιλάνε και να λένε τι ακριβώς θέλουν, τι τις κακοποιεί, τι τις στριμώχνει, να μη δέχονται σαν αρνιά στον πάγκο του χασάπη τις βουλές των άλλων. Ε, λοιπόν, η ελεύθερη γυναίκα είναι το πιο γοητευτικό πλάσμα στον κόσμο!

Για εμάς τους αναγνώστες είναι σίγουρα πολύ πρωτότυπη, δελεαστική και ενδιαφέρουσα η δομή του βιβλίου με τη μορφή της φανταστικής συνέντευξης. Υπήρξε κάποια αμήχανη στιγμή στη διάρκεια της συγγραφής του;
Ομολογώ ότι προβληματίστηκα για 3-4 χρόνια για τη μορφή που έπρεπε να πάρει αυτή η βιογραφία της αγαπημένης Διδώς. Ήθελα, βλέπετε, να της αφιερώσω ένα βιβλίο που δεν θα έμοιαζε καθόλου με τα άλλα βιβλία, γιατί ούτε η ίδια έμοιαζε με τους άλλους ανθρώπους. Ήθελα να γράψω ένα βιβλίο σαν άνθρωπο, επιθυμία κάπως τρελή είναι η αλήθεια. Παρ’ όλα αυτά, ήταν τόσο έντονη η επιθυμία μου που αναζητούσα τη λύση για χρόνια. Ώσπου ήρθε και μου την έδωσε η ίδια η Διδώ, γιατί συχνά πυκνά της μιλούσα και της έλεγα τις αγωνίες μου. Ε, λοιπόν, μια μέρα, την Πρωτοχρονιά του ’22, τρύπωσε στο κεφάλι μου και μου είπε αγανακτισμένη: Σταμάτα να κωλυσιεργείς και γράψε ένα βιβλίο όπως μιλάμε τώρα μεταξύ μας! Τέτοιο βιογραφικό βιβλίο δεν είχε ξαναγίνει απ’ όσο ξέρω, αλλά αυτό δεν με σταμάτησε. Κάθισα στο γραφείο μου την 1η μέρα του 2022 και άρχισα εγώ, μια ζωντανή συγγραφέας, να μιλάω με τη Διδώ στον ουρανό σαν να την είχα δίπλα μου να μου εξομολογείται τα μυστικά της. Ήταν απολαυστικό και θεραπευτικό για μένα. Ελπίζω να είναι το ίδιο και για τους αναγνώστες μας.

Τι θεωρείτε εξέλιξη σε έναν συγγραφέα;
Να αφουγκράζεται τη ζωή, να μη φοβάται την αποτυχία και να δοκιμάζει συνεχώς καινούρια πράγματα. Η αποτυχία είναι μέρος της ζωής και της πνευματικής και ψυχικής μας εξέλιξης. Η δοκιμασμένη συνταγή δεν σε οδηγεί παρά μόνο στα ήδη περπατημένα μονοπάτια, στη βαρετή επανάληψη. Νομίζω λοιπόν ότι οφείλουμε στον εαυτό μας να κάνουμε άλματα πίστης, να τον εκθέτουμε γυμνό σε νέες συνθήκες και να αποδεχόμαστε πως δεν είμαστε οι τέλειες μηχανές, οπότε πιθανότατα θα πέσουμε, αλλά θα ξανασηκωθούμε πιο δυνατοί. Και η συνταγή αυτή δεν απευθύνεται μόνον στους δημιουργούς, αλλά σε όλους μας. Μια ζωή την έχουμε στο κάτω κάτω, ας μην την καταντήσουμε ανιαρή μόνο και μόνο για να γλιτώσουμε τις πιθανές κακοτοπιές.

Ποιο βιβλίο διαβάσατε πρόσφατα και σας εντυπωσίασε;
Τη βιογραφία ενός όχι πολύ γνωστού Άγγλου ζωγράφου, του Κράξτον, από τον Ίαν Κόλινς, που ήταν και φίλος του (John Craxton: Ο αγαπημένος της ζωής. Μία ελληνική ψυχή, μτφρ. Μαίρη Κιτροέφ, Εκδόσεις Πατάκη). Ο άνθρωπος αυτός, που ειρήσθω εν παρόδω θα μπορούσε ιδιοσυγκρασιακά να είναι κολλητός φίλος της Διδώς, εγκατέλειψε τη μουντή βροχερή πατρίδα του και ακολούθησε τον ήλιο – και, ως γνωστόν, ο πιο λαμπερός ήλιος στην πατρίδα μας κατοικεί. Δεν ήταν εύκολη απόφαση, αλλά τον οδήγησε στην άνθηση της ζωγραφικής του και κυρίως της προσωπικής ζωής του. Έκανε φίλους καρδιακούς – τον Χατζηκυριάκο Γκίκα, τον Πάτρικ Λη Φέρμορ κ.ά. – ερωτεύτηκε, ζωγράφισε και έφυγε αφήνοντας μια αλησμόνητη ανάμνηση στα Χανιά της Κρήτης, όπου έστησε τελικά το σπιτικό του.

Ήταν για εσάς η περίοδος της πανδημίας γόνιμη συγγραφικά και αναγνωστικά;
Ήταν απίστευτα γόνιμη! Στα δύο αυτά χρόνια έγραψα δύο βιβλία αφιερωμένα σε δύο πρόσωπα που έχω πολύ ψηλά. Το πρώτο ήταν το Πικρό ποτήρι, ο βίος και η πολιτεία του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας, ενός τιμιότατου άντρα, ενός σπάνιου πολιτικού, που στέγνωσε την καρδιά του και εν τέλει έχασε την ίδια τη ζωή του για να υπηρετήσει την πατρίδα του. Το δεύτερο ήταν το βιβλίο της Διδώς. Δυο εκ διαμέτρου αντίθετες προσωπικότητες, που ήταν κοντά στην καρδιά μου και με βοήθησαν να επιβιώσω. Με λίγα λόγια, δεν έκανα άλλη δουλειά: Έγραφα ασταμάτητα, διάβαζα και στο τέλος της ημέρας περπατούσα 10 χιλιόμετρα για να μην ξεχάσουν τα πόδια μου τον φυσικό τους ρόλο!

Ποια αξία θεωρείτε υπέρτατη;
Την αφιλοκέρδεια. Εκτιμώ βαθιά -για να μην πω αγαπώ- τους ανθρώπους που πράττουν αυθόρμητα για να βοηθήσουν τους φίλους τους, τους συντρόφους τους ή τη χώρα χωρίς να έχουν καμιά προσωπική ιδιοτέλεια. Είναι λίγοι, αλλά τους έχω όλους στο προσωπικό μου εικονοστάσι.

Η συνέντευξή μας γίνεται τη στιγμή που μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία και ενώ δεν έχουμε τελειώσει με την πανδημία. Ποια είναι η δική σας αίσθηση, οι φόβοι σας, ενδεχομένως, για όσα συμβαίνουν;
Προσπαθώ να μη φοβάμαι παρότι βιώνουμε επί δέκα χρόνια κάτι τρομακτικό, που έχει οξυνθεί ακόμα περισσότερο τώρα. Ο φόβος είναι παραλυτικός, δεν βοηθάει πουθενά. Ζούμε αναμφισβήτητα ένα τέλος εποχής και πρέπει να ετοιμάσουμε τον εαυτό μας για να πλεύσει σε αχαρτογράφητα ύδατα. Είναι χαρακτηριστικό πως όλοι οι κοινωνικοί επιστήμονες σε όλον τον κόσμο διστάζουν να κάνουν προβλέψεις αυτή την εποχή. Ευελιξία, ουσιαστική ενημέρωση, αλληλοϋποστήριξη, αυτογνωσία, μαχητικότητα, υπομονή – αυτές οι αρετές απαιτούνται τώρα. Και ελπίδα, θα συμπλήρωνε η Διδώ! Μην ξεχνάτε την ελπίδα.

Ετοιμάζετε κάποιο νέο βιβλίο; Ποια είναι τα επόμενα συγγραφικά σας σχέδια;
Η αλήθεια είναι ότι συνεχώς κάτι ετοιμάζω. Όλο λέω ότι τώρα θα επιτρέψω στον εαυτό μου για 5-6 μήνες να χαλαρώσει και να ξεκουραστεί, αλλά ποτέ δεν το κάνω. Όλο και εμφανίζεται μια ελκυστική ιδέα στο μυαλό μου κι αρχίζει να με τραβάει απ’ το μανίκι. Η καινούργια μου ιδέα λοιπόν είναι ένα μυθιστόρημα για το κοινωνικό μίσος, τους λεγόμενους πολιτιστικούς πολέμους. Γράφοντας θέλω να καταλάβω τι είναι αυτό που χώρισε την ανθρωπότητα σε αντίπαλα στρατόπεδα που εκτοξεύουν κραυγές μίσους για κάθε μικρό ή μεγάλο ζήτημα -από τα εμβόλια μέχρι τον θηλασμό- γιατί η κοινωνία έγινε τόσο τοξική. Ο επόμενος πόλεμος θα είναι αυτός πιστεύω, η διάλυση της συνοχής του κοινωνικού ιστού, ο θάνατος της λογικής, της επιστήμης και των δημοκρατικών θεσμών. Ευχηθείτε μου καλή τύχη γιατί, όπως καταλαβαίνετε, το θέμα είναι πολύ σύνθετο.