Της Λίλυς Οικονόμου,
δρ. Κυματικής Ενέργειας Πανεπιστημίου
του Λάνκαστερ, επιστημονική συνεργάτιδα
Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας – ΕΛΚΕΘΕ
Oι κακοκαιρίες Daniel και Elias, με τις μεγάλες ποσότητες πλαστικών που κατέληξαν στις ακτές μας μέσω των χειμάρρων, έφεραν στην επιφάνεια το σοβαρό πρόβλημα της διαχείρισης απορριμμάτων και της υπέρμετρης χρήσης πλαστικών στη χώρα μας. Το μέγεθος της καταστροφής προκάλεσε περιβαλλοντική αφύπνιση σε πολλούς συμπολίτες μας, αναδεικνύοντας την ανάγκη για άμεση δράση. Ωστόσο, η πλαστική ρύπανση δεν είναι κάτι καινούργιο – μας απασχολεί εδώ και χρόνια, τόσο σε τοπικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Όσο περισσότερο παραμένει ένα κομμάτι πλαστικού στο θαλάσσιο περιβάλλον, τόσο πιο επικίνδυνο γίνεται. Η αργή αλλά συνεχής αποσύνθεσή του το μετατρέπει σε μια «ωρολογιακή βόμβα», που σταδιακά απελευθερώνει μικροπλαστικά στο οικοσύστημα. Αυτά τα μικροσκοπικά κομμάτια εισέρχονται στην τροφική αλυσίδα με καταστροφικές συνέπειες για τους θαλάσσιους οργανισμούς, και τελικά καταλήγουν σε εμάς τους ανθρώπους.
Παγκοσμίως παράγουμε πάνω από 400 εκατομμύρια τόνους πλαστικού ετησίως, με λιγότερο από 0,5% να καταλήγει στις θάλασσες, ποσοστό που ισοδυναμεί με περίπου 1 εκατομμύριο τόνους. Παρά τη μικρή αναλογία, ο αντίκτυπος είναι τεράστιος.
Έντεκα μήνες μετά τις καταστροφικές πλημμύρες, συζητάμε εκ νέου τη μεγαλύτερη εθελοντική δράση απορρύπανσης παραλιών από φερτές ύλες στη χώρα μας, εντοπίζουμε τα διαχρονικά προβλήματα πλαστικής ρύπανσης στον Παγασητικό και καλωσορίζουμε νέες λύσεις ανίχνευσης πλαστικής ρύπανσης με συγκροτημένη αισιοδοξία. Παράλληλα, επαναλαμβάνουμε και υιοθετούμε το μάντρα «μείωση – επαναχρησιμοποίηση – ανακύκλωση».
Μπορεί ένας «Τυφώνας» να αποκαταστήσει
τις ζημιές ενός κυκλώνα; 7 μήνες εργασιών
Τον Σεπτέμβριο του 2023, αμέσως μετά τις καταστροφικές πλημμύρες της κακοκαιρίας «Daniel», ο «Τυφώνας», το επιχειρησιακό πλοίο του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αθανάσιος Κ. Λασκαρίδης, έσπευσε στη Μαγνησία για να βοηθήσει στην απορρύπανση των ακτών. Η ομάδα του «Τυφώνα» εργάστηκε ακατάπαυστα για επτά ολόκληρους μήνες, ολοκληρώνοντας τη μεγαλύτερη δράση καθαρισμού μέχρι σήμερα.
Σε αυτό το διάστημα, το 35μελές πλήρωμα καθάρισε 122 παραλίες στη Μαγνησία, δουλεύοντας καθημερινά σε δύο βάρδιες. Διέτρεξε 31.082 μέτρα ακτογραμμής, κάλυψε 282.126 τετραγωνικά μέτρα και απομάκρυνε σχεδόν 52 τόνους απορριμμάτων. Στην πλειοψηφία τους αυτά ήταν μικρά πλαστικά κομμάτια, φελιζόλ, πλαστικά οικοδομικά υλικά, πλαστικά μπουκάλια και σακούλες.
Η αποστολή στη Μαγνησία ήταν ιδιαίτερα χρονοβόρα λόγω της μεγάλης ποσότητας σκουπιδιών και της ανάμειξης αυτών με λάσπη, ξύλα και μπάζα, ενώ όσον αφορά τα μικρά πλαστικά κομμάτια, η συλλογή τους δεν αποτέλεσε εύκολη διαδικασία. Aπό την πρώτη κιόλας ημέρα στην παραλία Παπά Νερό, η ποσότητα και το είδος των απορριμμάτων ήταν ενδεικτικά της σοβαρότητας της καταστροφής. Η ομάδα παρέμεινε εκεί για εννέα ημέρες, απομακρύνοντας συνολικά 1.313 κιλά σκουπιδιών, κυρίως σακούλες, μπουκάλια, δοχεία απορρυπαντικών, και οικοδομικά υλικά.
Μετά από αυτές τις εντατικές προσπάθειες, οι ακτές της Μαγνησίας παραδόθηκαν καθαρές σε κατοίκους και επισκέπτες. Σημαντική ήταν και η συμβολή 150 εθελοντών και 1.087 μαθητριών/μαθητών που συμμετείχαν στους καθαρισμούς. Αυτή η δράση είχε ουσιαστική και θετική επίδραση στην τοπική κοινότητα, αναδεικνύοντας παράλληλα τις σοβαρές προκλήσεις που αντιμετώπισε η περιοχή μετά από τα δυο ακραία καιρικά φαινόμενα.
Διαχρονικές αθέατες απειλές
για θαλάσσιους οργανισμούς
Διαχρονικά και ανεξάρτητα από τα ακραία φαινόμενα του περασμένου Σεπτέμβρη, ο Παγασητικός κόλπος παρουσιάζει κάποια «αδύνατα σημεία» όσον αφορά στην πλαστική ρύπανση. Σύμφωνα με το The Ocean Cleanup, οι κύριες πηγές ρύπανσης περιλαμβάνουν χειμάρρους, όπως ο Ξηριάς, που λειτουργούν ως «αρτηρίες πλαστικών». Άλλες πηγές αποτελούν οι έντονα αστικοποιημένες παράκτιες περιοχές και τα εγκαταλελειμμένα αλιευτικά εργαλεία.
Σύμφωνα με τον εκπαιδευτή καταδύσεων κ. Χρήστο Ζούμπο, στα καταδυτικά σημεία που επισκέπτεται συστηματικά τα τελευταία χρόνια, αυτό το καλοκαίρι δεν παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές στον βυθό της θάλασσας όσον αφορά στην πλαστική ρύπανση σε σύγκριση με προηγούμενα χρόνια. Ωστόσο, όπως εξηγεί, τα εγκαταλελειμμένα αλιευτικά εργαλεία, κυρίως τα παραγάδια, παραμένουν ένα μεγάλο πρόβλημα. Τα παραγάδια είναι φτιαγμένα από νάιλον, ένα ανθεκτικό πλαστικό, ενώ όταν εγκαταλειφθούν είναι ιδιαίτερα δύσκολο να συλλεχθούν λόγω των αγκιστριών και των μικροοργανισμών που κατακάθονται πάνω τους. Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες, οι αυτοδύτριες/αυτοδύτες καταβάλλουν μεγάλες προσπάθειες για να συλλέξουν εγκαταλελειμμένο αλιευτικό εξοπλισμό και άλλα απορρίμματα, όπως πλαστικά μπουκάλια και σακούλες, ιδιαίτερα σε περιοχές κοντά στις ακτές (π.χ. νησίδες Αλατάς και Πρασούδα) αλλά και στο στόμιο του κόλπου όπου τείνουν να συγκεντρώνονται μεγάλοι όγκοι σκουπιδιών.
Η πλαστική ρύπανση από αλιευτικό εξοπλισμό έχει σοβαρές επιπτώσεις στην άγρια ζωή. Σύμφωνα με την MOm (Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Μεσογειακής Φώκιας), η μεσογειακή φώκια – η οποία εντοπίζεται και στον Παγασητικό – αντιμετωπίζει μια σειρά από απειλές, συμπεριλαμβανομένης της παγίδευσης σε αλιευτικά εργαλεία. Το ποσοστό θνησιμότητας από την τυχαία παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία φτάνει το 46% στα νεαρά άτομα του είδους.
Για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων, απαιτούνται συντονισμένες προσπάθειες. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το πρόγραμμα «Fishing For Litter» του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αθανάσιος Κ. Λασκαρίδης, που υλοποιείται από το 2019 σε συνεργασία με την περιβαλλοντική οργάνωση iSea και βασίζεται στη ενεργή συμμετοχή επαγγελματιών του αλιευτικού κλάδου. Στόχος είναι η αλλαγή του τρόπου διαχείρισης των απορριμμάτων της αλιευτικής βιομηχανίας και η μείωση των θαλάσσιων απορριμμάτων. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν 59 αλιευτικά σκάφη σε 18 λιμάνια της χώρας (Αλεξανδρούπολη, Χανιά, Κάλυμνος, Καβάλα, Λέρος, Λέσβος, Λήμνος, Μηχανιώνα, Νέος Μαρμαράς, Πάτμος, Πόρτο Λάγο, Σάμος, Σαμοθράκη, Σταυρός, Σκιάθος, Θεσσαλονίκη, Χίος και Βόλος). Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος στο Βόλο, το αλιευτικό σκάφος που συμμετείχε, συνέλεξε και κατέγραψε περισσότερα από 4.350 κιλά απορρίμματα κατά την αλιευτική περίοδο του 2020, εκ των οποίων το 81% ήταν πλαστικά.
Η τεχνητή νοημοσύνη στις υπηρεσίες
της καταπολέμησης της πλαστικής ρύπανσης
Οι δράσεις καθαρισμού των ακτών μπορούν να επωφεληθούν σημαντικά από τις σύγχρονες τεχνολογίες. Πρωτοποριακή περίπτωση είναι η SciDrones, η πρώτη spin-off εταιρεία του Πανεπιστημίου Αιγαίου που έχει αναπτύξει το Παρατηρητήριο Θαλάσσιων Απορριμμάτων Παράκτιας Ζώνης (ΠαΘΑΠα) – (Costal Marine Liter Observatory – CMLO). Πρόκειται για μια διαδικτυακή πλατφόρμα που χρησιμοποιεί δεδομένα από drones και αλγορίθμους τεχνητής νοημοσύνης για τον αυτόματο εντοπισμό της παράκτιας πλαστικής ρύπανσης.
Ο Κωνσταντίνος Τοπουζέλης, αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Βιοεπιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και συνιδρυτής της SciDrones, εξηγεί ότι η πλατφόρμα έχει τη δυνατότητα να εντοπίζει και να οπτικοποιεί ρύπανση μεγαλύτερη από ένα καπάκι πλαστικού μπουκαλιού, δημιουργώντας αυτόματα χάρτες χωρικής κατανομής των απορριμμάτων. Μέσω της πλατφόρμας δίνεται η δυνατότητα στους χρήστες να παρακολουθούν την παράκτια ρύπανση σε βάθος χρόνου, καθώς και να πληροφορούνται για τις κατηγορίες και τις τοποθεσίες των απορριμμάτων. Στην ερώτησή μας, κατά πόσο θα μπορούσαμε να εμπιστευτούμε μια τόσο νέα και καινοτόμα μέθοδο στην περιοχή μας για μελλοντικές δράσεις καθαρισμού, ο Κ. Τοπουζέλης διευκρινίζει: «Το παρατηρητήριο έχει ήδη χρησιμοποιηθεί επιτυχώς σε 100 χιλιόμετρα ακτογραμμής στην Ελλάδα καλύπτοντας περισσότερα από 58 νησιά, και διαθέτει βάση δεδομένων με πάνω από 14.500 αεροφωτογραφίες που περιέχουν περισσότερα από 410.000 απορρίμματα», ενώ εντύπωση προκαλεί η υψηλή χωρική ανάλυση της πληροφορίας (αριθμός των απορριμμάτων ανά 100 τετραγωνικά μέτρα).
Αναφορές και χρήσιμοι σύνδεσμοι
Typhoon Project: https://www.aclcf.org/typhoon-project/
Fishing For Litter: https://isea.com.gr/fishing-for-litter/
Τζιώγα, Ι., Κατσαούνη, Κ., Σιδηροπούλου, M., Χαρίτου, Α., Γιώβος, Ι. 2023. Τελική αναφορά του προγράμματος «Ψαρεύοντας Απορρίμματα», iSea, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα.
Παρατηρητήριο Θαλάσσιων Απορριμμάτων Παράκτιας Ζώνης (ΠαΘΑΠα) – (Costal Marine Liter Observatory – CMLO) https://cmlo.scidrones.com/
Ομάδα Τηλεπισκόπησης Πανεπιστημίου Αιγαίου: https://mrsg.aegean.gr