H κρίση των κομμάτων και η άμεση Δημοκρατία

του Μιχάλη Καστρινάκη*

Σαράντα χρόνια πριν, στην αρχή της Μεταπολίτευσης και στην πρώτη δεκαετία της, τα κόμματα, οι πολιτικές νεολαίες, τα συνδικάτα και το φοιτητικό κίνημα ήταν πανίσχυρα. Εκατοντάδες χιλιάδες πολιτών ήταν οργανωμένοι σε αυτά, το κύρος που απολάμβαναν ήταν πολύ υψηλό, όλοι οι τομείς της δημόσιας ζωής επηρεάζονταν καθοριστικά από αυτά. Είναι χαρακτηριστικό πως μαζικά κόμματα δεν ήταν μόνο αυτά της Αριστεράς (του ΠΑΣΟΚ συμπεριλαμβανομένου σε αυτό τον χώρο) που πάντοτε έδιναν έμφαση στην οργάνωση του κόσμου που τα συμπαθούσε, αλλά ακόμα και η Ν.Δ. αναγκάστηκε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εποχής και να μετατραπεί από λέσχη πολιτευτών σε μαζικό κόμμα.
Με το πέρασμα των δεκαετιών τα μεγαλύτερα κόμματα κρατικοποιήθηκαν, δηλαδή το πολιτικό τους προσωπικό αφενός μεταφέρθηκε στις υψηλές θέσεις του κρατικού μηχανισμού και αφετέρου τα ίδια σταμάτησαν να αποτελούν θεσμούς εκπροσώπησης και μεταφοράς των λαϊκών αιτημάτων στο κράτος, περιοριζόμενα αποκλειστικά στο αντίθετο ρόλο, αυτόν της επιβολής της κρατικής ατζέντας (στην οποία κυριαρχούσαν τα συμφέροντα των ταξικά κυρίαρχων ελίτ) στην κοινωνία.

Τα μικρότερα, δηλαδή αυτά της κομουνιστικής και κομουνιστογενούς Αριστεράς, δεν μετασχηματίστηκαν σε οργανικούς θεσμούς του κράτους, αλλά έχασαν σε τεράστιο βαθμό τη μαζικότητα και την απήχησή τους, είτε συμβιβάστηκαν απόλυτα με αυτό το νέο πλαίσιο αποδεχόμενα τον ρόλο του γραφικού που τελετουργικά διαμαρτύρεται αποσυρόμενος από την υπαρκτή πραγματικότητα (ΚΚΕ), είτε αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις αναγκαιότητες της νέας εποχής, παρότι αντιλαμβάνονταν τις περισσότερες από αυτές (ΣΥΝ).
Σε σημαντικό βαθμό αυτή η παγιωμένη πραγματικότητα ανατράπηκε από τις τεκτονικές αλλαγές που επέφεραν στη σύνθεση του πολιτικού συστήματος της χώρας οι ακραίες νεοφιλελεύθερες πολιτικές των μνημονιακών χρόνων. Αυτές οι επιπτώσεις όμως περιορίστηκαν στο επίπεδο της εκλογικής απήχησης και δεν αποτυπώθηκαν σε κάποια τάση αντιστροφής της πορείας απομαζικοποίησης κομμάτων και κινημάτων (παρά την κινητοποίηση και την ενσώματη συμμετοχή σε κινηματικές δράσεις ενός τεράστιου τμήματος του πληθυσμού το 2011 και το 2012.) Είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως ακόμα και ο ΣΥΡΙΖΑ, το κόμμα που η εκλογική επιρροή του εκτινάχθηκε τα τελευταία χρόνια, δεν κατάφερε, πάρα μόνο σε πολύ μικρό βαθμό, να πυκνώσει τις τάξεις των οργανώσεών του.

Τα κόμματα ολοένα και περισσότερα απομαζικοποιούνται και μετατρέπονται σε γραφειοκρατικούς μηχανισμούς διασύνδεσης του κεντρικού στελεχιακού δυναμικού τους με αιτήματα που έχουν προσωπικό ή στενά συντεχνιακό χαρακτήρα, ενώ η εκπροσώπηση κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων ολοένα και περιορίζεται και είτε εξαφανίζεται εντελώς, είτε αφορά μόνο το καθαρά εκλογικό επίπεδο. Η κοινωνία στην καλύτερη περίπτωση δυσπιστεί απέναντι στα κόμματα, ενώ πάνω σε αυτό το έδαφος της απαξίωσής τους ολοένα και αυξάνεται η επιρροή των αντιδημοκρατικών απόψεων των αντικοινοβουλευτικών ακροδεξιών ιδεολογιών.
Υπάρχει δυνατότητα περιορισμού αυτής της τάσης απαξίωσης του σημαντικότερου πυλώνα της Δημοκρατίας; Η οποία τάση ενώ στις προηγούμενες εποχές ήταν απλώς αρνητική (καθώς ενίσχυε την απάθεια, τον κυνισμό και στην καλύτερη περίπτωση την ανάθεση) στις σημερινές συνθήκες οικονομικής κρίσης εξελίσσεται σε άκρως επικίνδυνη, καθώς ολοφάνερα τροφοδοτεί την ακροδεξιά.

Προφανώς, οι γενικότερες πολιτικές των κομμάτων, οι απαντήσεις τους στην κρίση, την άσχημη κατάσταση στην οποία βρίσκεται η ΕΕ, η ικανότητα αποτελεσματικής αντιμετώπισης των τεράστιων προβλημάτων των λαϊκών τάξεων θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στις προσεχείς εξελίξεις και στην οικοδόμηση των προυποθέσεων που απαιτούνται για να ενισχυθούν οι πιθανότητες επικράτησης της κατάστασης που περιγράφει η θετική απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Το πιο ευτυχές σενάριο για το μέλλον, με κοινές πρωτοβουλίες Αριστεράς, Σοσιαλδημοκρατίας και Πράσινων για τη στροφή της ΕΕ σε κοινωνικές πολιτικές, για να συμβεί κι ακόμα περισσότερο για να στεριώσει ως μόνιμη τάση και όχι σαν περιστασιακή επιλογή των ευρωπαϊκών κοινωνιών, απαιτεί την έντονη ύπαρξη κινημάτων και την αποκατάσταση των σχέσεων εκπροσώπησης που υπήρχαν στο παρελθόν μεταξύ του κόσμου της εργασίας και των κομμάτων που έχουν προνομιακή αναφορά σε αυτόν.
Νομίζω πως τα σημερινά οργανωτικά μοντέλα που κυριαρχούν στα δημοκρατικά κόμματα δεν μπορούν να εμπνεύσουν τη συμμετοχή της κοινωνίας στη δράση τους.
Τα κάθετα ιεραρχικά σχήματα, με πολλούς και πολλές στη βάση που δεν αποφασίζουν για τίποτα, με ελάχιστους στην κορυφή της πυραμίδας και με μια επαγγελματική μεσαία στελέχωση, αντιστοιχούν σε άλλες εποχές με χαμηλό βαθμό παγκοσμιοποίησης, μεγάλες επιχειρήσεις, αυστηρά ιεραρχική διεύθυνση της παραγωγής, κουλτούρα χωρίς τα χαρακτηριστικά που προσέδωσε σε αυτή το πνεύμα του 1968, ταύτιση των εργαζομένων με την εργασία τους και πολλά άλλα χαρακτηριστικά που πια ανήκουν στην ιστορία της εξέλιξης των κοινωνικών σχηματισμών.

Η εμπειρία των τελευταίων ετών τόσο σε κινηματικό (Παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ την περασμένη δεκαετία) όσο και σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο (Κόρμπυν, Podemos,) δείχνει ότι μόνο η ριζική στροφή σε αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες μπορεί να προσελκύσει αποτελεσματικά τη συμμετοχή σημαντικού αριθμού πολιτών στη δημόσια σφαίρα και στην πολιτική αντιπαράθεση. Η αξιοποίηση των δυνατοτήτων που παρέχει σήμερα η τεχνολογία και η εναρμόνιση με τις τάσεις που ολοένα και περισσότερο εξαπλώνονται στην παραγωγική διαδικασία για υπέρβαση των ιεραρχικών μοντέλων μέσα από την ενίσχυση της αυτονομίας και της πρωτοβουλίας ατόμων και συχνότερα μικρών ομάδων, αντιστοιχούν στις διαθέσεις σημαντικού τμήματος των κοινωνικών στρωμάτων που δεν ανήκουν στις κυρίαρχες ελίτ για συμμετοχή στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Το κόμμα στούντιο (λίγα κεντρικά στελέχη που επικοινωνούν με τον κόσμο κυρίως ή αποκλειστικά από τα ΜΜΕ, τα μεσαία στελέχη που παίζουν ανάλογο ρόλο σε τοπικό επίπεδο) μπορεί να ξεπεραστεί από νέες οργανωτικές μορφές κομματικής συγκρότησης που θα ταιριάζουν στη σημερινή εποχή και θα αντικαταστήσουν τα σημερινά πυραμιδικά σχήματα από δίκτυα πολιτών που ισότιμα συμμετέχουν και συναποφασίζουν. Εξάλλου η θεσμοθέτηση τέτοιων συμμετοχικών μορφών στην τοπική αυτοδιοίκηση (συμμετοχικός προϋπολογισμός, τοπικά δημοψηφίσματα, ενίσχυση αρμοδιοτήτων των τοπικών συμβουλίων κ.λπ.) συνιστούν και την ουσία της μεγαλύτερης δημοκρατικής μεταρρύθμισης που θεσμοθέτησε η παρούσα κυβέρνηση, με τον Κλεισθένη 1, εναρμονιζόμενη με εξελίξεις που εδώ και χρόνια συμβαίνουν σε πολλές πόλεις της Ευρώπης και της Λ. Αμερικής.

*Αναπληρωτής συντονιστής της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΣΥΡΙΖΑ Μαγνησίας