Του Β.Δ. Αναγνωστόπουλου*
Νομίζω ότι δεν είμαστε εκτός των ημερών και των εορτών, αν αναφερθούμε στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη με έναν πλάγιο τρόπο, μέσα από μια ερμηνευτική προσέγγιση των έργων του. Άλλωστε ο Άγιος των Γραμμάτων μας είναι ο ευλογημένος των ημερών με τα Πασχαλινά διηγήματά του.
Το βιβλίο «Βωβόν ξύλον» με υπότιτλο «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Κατάθεση ερευνητικής ανάγνωσης», της Πόλυς Χατζημανωλάκη, εκδόσεις Εύμαρος, β’ έκδοση, Αθήνα 2019, σ. 287, ανοίγει νέους δρόμους κατανόησης και οφείλω να πω πως οι δρόμοι αυτοί είναι γοητευτικοί, ανθηροί και εύκαρποι.
«Από πολλών λησμονημένων χρόνων, το βωβόν ξύλον, διηγείτο την άφωνον ιστορίαν του» γράφει στο διήγημά του το «Γιαλόξυλο» ο Σκιαθίτης, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αφηγούμενος την ιστορία ενός ναυαγισμένου πλοίου με αποτυπωμένη πάνω του τη μοίρα των ανθρώπων. Όσα και να διαβάσει κανείς για τον Παπαδιαμάντη, πάλι θα του γεννιούνται μαζί με τον θαυμασμό και η απορία, μαζί με τη γοητεία και η περιέργεια. Είναι το κειμενικό σύμπαν τόσο δαιδαλώδες, ώστε κάθε νέα μελέτη για τα διηγήματά του και κάθε νέα προσέγγιση ερμηνευτική να είναι για κάθε αναγνώστη νέο φως και νέα αλήθεια.
Η Χατζημανωλάκη μάς χαρίζει ένα πρωτότυπο μελέτημα, με χυμούς και υπαινιγμούς πολλούς. Κατάγεται από την Κάλυμνο (1958), σπούδασε Φυσική στην Αθήνα και στις Βρυξέλλες κοντά στον Νομπελίστα Ilya Prigogine, δημοσιεύει κείμενά της σε περιοδικά και γράφει για το βιβλίο στην εφ. Αυγή. Έχει εκδώσει μία ποιητική συλλογή, δύο μυθιστορήματα και έχει γράψει θεατρικά κ.ά. Την τελευταία δεκαετία ασχολείται με το έργο του Παπαδιαμάντη και γράφει συχνά γι’ αυτό. Είναι μέλος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών.
Όλα τα όντα έχουν την ιστορία τους, άνθρωποι και ζώα, δέντρα και φυτά, και όλα τα δημιουργήματα του ανθρώπου, πραγματικά ή φανταστικά, ιστορίες χαράς και πόνου, ελπίδας και χαμού. Η ζωή μας είναι γεμάτη ιστορίες, προφορικές και γραπτές, πρόχειρες στη θύμηση ή αποξεχασμένες, ζωντανές στη μνήμη ή νεκρές στη λήθη. Κι ο συγγραφέας ζωντανεύει, αναπλάθει, φαντάζεται, ανοικοδομεί τις ιστορίες ενάντια στην αφωνία και τη σιωπή της λησμονιάς, ενάντια στον θάνατο. Αυτές τις ιστορίες ο αναγνώστης διαβάζει και πλουτίζει την ψυχή του, σ’ αυτές εμβαθύνει κι ερμηνεύει τον κόσμο, «τον μικρό, τον μέγα».
Το Βωβόν ξύλον, όπως μας προϊδεάζει η Χατζημανωλάκη, «είναι μια προσωπική αφήγηση με τεκμήρια, το ημερολόγιο μιας ερευνητικής ανάγνωσης, ο τρόπος που διάβασα το παπαδιαμαντικό έργο. Η ανάγνωση ως κουτί θαυμάτων. Μια διαδρομή που νιώθω την ανάγκη να αφηγηθώ». Έτσι ανακάλυψε στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, στον απέραντο κόσμο των αφηγήσεων, μαγικούς κήπους, δεσίματα λόγου, σημάδια, στοιχειώματα, τα πάθη της Ταραντέλας, δρακοντοκτονίες, τη μνημονοτεχνική των Κολλυβάδων, τη γλώσσα των μογιλάλων, το τραγούδι του κυρ- Βοριά, το «αυτίον της γης» κ.ά.
Αυτή τη μετααφήγηση, την εμπειρία της ως αναγνώστριας του έργου του Παπαδιαμάντη, μας μεταφέρει στο βιβλίο μέσα σε 29 νοηματικές ενότητες – άνισες ως προς την έκταση – με ωραίο ερμηνευτικό λόγο, σε γλώσσα πλούσια και σε καλοδουλεμένο ύφος. Ανοίγει ερμηνευτικά παράθυρα, διεμβολίζει κρυμμένα νοήματα και αποκαλύπτει μικρούς, αλλά εντυπωσιακούς κόσμους, γεγονός που κάθε αναγνώστης το οσφραίνεται και, υποθέτω, ιδιαίτερα το εκτιμά και θαυμάζει. Είναι ένας άλλος τρόπος προσέγγισης των διηγημάτων, πέρα από τον καθιερωμένο φιλολογικό, και θα έλεγα, ακόμη, ότι έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον όσα κρύβονται πίσω από τις κουρτίνες των λέξεων, από φθαρμένες λέξεις, από μισόλογα, νοήματα κρυφά και αμφίσημα, κρυπτομνησίες κ.ά. Ταυτόχρονα αποτελεί ενδιαφέρουσα η γνωστική περιήγηση (με ερμηνείες και πληροφορίες λογοτεχνικές, λαογραφικές, λεξιλογικές, ιδεολογικές κ.λπ.) στα διηγήματα, όπως είναι ο Σημαδιακός, ο Πανταρώτας, η Εξοχική Λαμπρή, το Μοιρολόι της φώκιας, η Νοσταλγός (όπου η Λιαλιώ μεταπίπτει στον Παλαμά Λαλιώ = ομιλητική!), η Μετανάστις, Έρως-Ήρως, η Φραγκογιαννού, η Γλυκοφιλούσα, η Φόνισσα κ.ά.
Το βιβλίο «Βωβόν ξύλον», μελετώντας το μου έδωσε την εντύπωση ότι πρόκειται για μια κιβωτό που περιέχει προσεγγίσεις-αγαπήματα των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη, που διαχρονικά έχουν να πουν πολλά για τα πάθια και τους καημούς του κόσμου. Και είμαι βέβαιος ότι ανάλογα θα εκτιμηθεί και θα χαρούν και οι αναγνώστες για τη νέα αυτή οπτική που μας προσφέρει η συγγραφέας.
*Ο Β.Δ. Αναγνωστόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας