Το βαρύ τίμημα των «Δεκεμβριανών» – Ο αναπλ. καθηγητής Ιστορίας Πολυμέρης Βόγλης προσεγγίζει την 73η επέτειο από τη μάχη της Αθήνας

Αθήνα, 3 Δεκεμβρίου 1944. Ακριβώς σαν σήμερα πριν από 73 χρόνια γράφτηκε το πρελούδιο του Εμφύλιου πολέμου που βύθισε στο χάος και τη βία την Ελλάδα για τα επόμενα χρόνια. Ελάχιστες εβδομάδες μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από τη χώρα μας, η Αθήνα βρέθηκε στο επίκεντρο πολύνεκρων συγκρούσεων ανάμεσα στους στρατιώτες του ΕΛΑΣ/ΕΑΜ και τον συνασπισμό των κυβερνητικών δυνάμεων με τους Βρετανούς.

Ο αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας κ. Πολυμέρης Βόγλης μίλησε για τα Δεκεμβριανά του 1944 που σηματοδότησαν το ολίσθημα της χώρας στον Εμφύλιο και τις επιπτώσεις που είχαν για δεκαετίες ολόκληρες στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Η ένοπλη σύγκρουση δύο πρώην συμμάχων, όπως ήταν οι Βρετανοί και ο ΕΛΑΣ κι ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ακόμη σε εξέλιξη (η συνθηκολόγηση των Γερμανών υπεγράφη στις 9 Μαΐου 1945), είναι ένα από τα παράδοξα που έλαβαν χώρα στην απελευθερωμένη Ελλάδα, αλλά με τραγικές συνέπειες για τον λαό.

Με την εγκατάσταση της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γεώργιου Παπανδρέου, που στην ουσία αποτέλεσε ένα μωσαϊκό ετερόκλητων δυνάμεων με ελάχιστες πιθανότητες σύγκλισης, ένα από τα πρώτα σοβαρά ζητήματα που έπρεπε να επιλυθεί, ήταν η ανασύνταξη του εθνικού στρατού. Αυτό προϋπόθετε την αποστράτευση των ανταρτών, την τιμωρία των δοσίλογων και τη διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Την ίδια στιγμή εκδόθηκε η διαταγή των Βρετανών δια του αντιστράτηγου Ρόναλντ Σκόμπυ για τον αφοπλισμό των αντάρτικων ομάδων. Οι υπουργοί του ΕΑΜ που μετείχαν στην κυβέρνηση, ανάμεσα στους οποίους και ο 41χρονος τότε Μιλτιάδης Πορφυρογένης (ο γεννημένος στην Αγριά δικηγόρος και εκ των ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ, κατείχε το υπουργείο Εργασίας) αρνήθηκαν να συναινέσουν και επέλεξαν τον δρόμο της παραίτησης από το κυβερνητικό σχήμα.

Το ΕΑΜ, που ήταν πανίσχυρο λόγω του ρόλου που είχε διαδραματίσει στον αγώνα κατά των κατακτητών, αντέδρασε και διοργάνωσε ογκώδες συλλαλητήριο στην Αθήνα, το οποίο, όμως βάφτηκε με αίμα εξαιτίας της δολοφονίας διαδηλωτών. Το συλλαλητήριο διαλύθηκε από τον καταιγισμό πυρών της αστυνομίας και ήταν η θρυαλλίδα που πυροδότησε 33 ημέρες σφοδρών συγκρούσεων. Το τίμημα ήταν βαρύ για όλες τις πλευρές, που μέτρησαν μεγάλες απώλειες, ενώ ανάμεσά τους υπήρξαν χιλιάδες άμαχοι που έχασαν τη ζωή τους. Εν τέλει τα Δεκεμβριανά τερματίστηκαν με την ήττα του ΕΛΑΣ και την αποχώρησή του από την Αθήνα στις αρχές Ιανουαρίου, για να καταλήξουμε στη συνθηκολόγηση της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945.

Βαθύ το χάσμα στην ελληνική κοινωνία

73 χρόνια μετά, οι σύγχρονοι ερευνητές έχουν μία πιο αποκρυσταλλωμένη άποψη για τα δραματικά γεγονότα του 1944, με τον κ. Βόγλη να στέκεται ιδιαίτερα στις συνθήκες που επικρατούσαν πριν την «έκρηξη» της μάχης της Αθήνας. «Αυτό που γνωρίζουμε σήμερα και με ένα τρόπο εξηγεί τα Δεκεμβριανά, είναι η μεγάλη πόλωση στην Αθήνα και όλη την υπόλοιπη Ελλάδα εκείνη την εποχή και η δυσπιστία και η εχθρότητα που επικρατούσαν. Είναι πολύ πιθανό ότι το ΚΚΕ ήθελε μία περιορισμένη σύγκρουση, ώστε να εξαναγκάσει την κυβέρνηση Παπανδρέου να παραιτηθεί. Κι αυτό θα σήμαινε μία καινούρια κυβέρνηση περισσότερο φιλική προς το ΕΑΜ, αλλά βέβαια η σύγκρουση πήρε τέτοια τροπή μετά την άφιξη των βρετανικών δυνάμεων που ξεπέρασε τους όποιους σχεδιασμούς του Κομμουνιστικού Κόμματος», είπε ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και πρόσθεσε: «Στην ουσία τα Δεκεμβριανά είναι η τελευταία μεγάλη σύγκρουση της Κατοχής. Έχει ελευθερωθεί προφανώς η χώρα, αλλά έχουν προηγηθεί σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων Ασφαλείας ή άλλων σωμάτων που συνεργάζονται, όπως στον Μελιγαλά και το Κιλκίς κι αυτό έχει δημιουργήσει πολύ βαθύ χάσμα στην ελληνική κοινωνία. Αυτές οι μάχες διεξήχθησαν για τον αφοπλισμό των Ταγμάτων Ασφαλείας και την παράδοσή τους ή όταν δεν παραδίδονται, την εκτέλεσή τους από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ».

Οι Βρετανοί και ο ρόλος του ΕΑΜ

Στα Δεκεμβριανά ο ρόλος του ξένου παράγοντα και στην προκειμένη περίπτωση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, υπήρξε καταλυτικός: «Οι Βρετανοί ήταν αδιάλλακτοι, γιατί δεν είχαν καμία πρόθεση να αφήσουν τα πράγματα να εξελιχθούν μεταξύ των ελληνικών δυνάμεων δίχως τη δική τους παρέμβαση,. Αυτό που σωστά διέβλεπαν ήταν ότι η αντιπαράθεση θα οδηγούσε σε στρατιωτική σύγκρουση, αλλά δεν την απέτρεψαν κι εδώ επιβεβαιώνεται η αδιαλλαξία των Βρετανών, γιατί πίστευαν ότι επίκειται κομμουνιστικό πραξικόπημα», ανέφερε ο κ. Πολυμέρης Βόγλης, για να τονίσει στη συνέχεια: «Οι Βρετανοί εκείνο που δεν αντιλαμβάνονται είναι ότι εάν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ήθελε να καταλάβει την εξουσία, θα το είχε κάνει πραξικοπηματικά τον Οκτώβριο του 1944 με την αποχώρηση των Γερμανών. Εκείνη την περίφημη εβδομάδα μεταξύ 12 και 18 Οκτωβρίου, όταν δεν έχει φτάσει ακόμη η κυβέρνηση Παπανδρέου και να καταλάβει την εξουσία. Το ΕΑΜ τότε ήταν πολύ ισχυρό και πίστευε ότι αν τα πράγματα εξελίσσονταν ομαλά και είχαμε γρήγορα εκλογές, γιατί αυτό ήθελε τότε, να κεφαλαιοποιούσε εκλογικά την υπεροχή του. Τα πράγματα θα ήταν πολύ διαφορετικά. Οι Βρετανοί είδαν ότι το ΕΑΜ ήταν έτοιμο να καταλάβει την εξουσία στην Αθήνα και φάνηκαν διατεθειμένοι να κάνουν το παν για να το αποτρέψουν. Γι’ αυτό όταν ξεκίνησαν οι συγκρούσεις, από τις 12 Δεκεμβρίου άρχισαν να μεταφέρουν στη χώρα μας δυνάμεις πολύτιμες. Σταδιακά κατέφτασαν στην Ελλάδα επίλεκτα σώματα Βρετανών κομάντο, αεροπορία, πυροβολικό και τεθωρακισμένα, για να αντιμετωπίσουν τον ΕΛΑΣ. Ήταν αποφασισμένοι να κερδίσουν τη μάχη της Αθήνας, κάτι που το ΕΑΜ δεν πρόβλεψε σωστά, αφού δεν πίστευε ότι η Βρετανία θα εμπλακεί τόσο βαθιά στην ελληνική σύγκρουση».

Κάπως έτσι δύο πρώην σύμμαχοι βρέθηκαν να πολεμούν στους δρόμους της Αθήνας, με τον κ. Βόγλη να λέει για ετούτο το παράδοξο φαινόμενο: «Όλα αυτά είναι ενδείξεις του Ψυχρού Πολέμου, που σιγά-σιγά θα αποτελεί τη νέα πραγματικότητα. Οι εξελίξεις στο τελευταίο διάστημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όπως η απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων στη βορειοδυτική Ευρώπη από τη μία πλευρά και κυρίως η προέλαση των σοβιετικών στρατευμάτων στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη κατά την υποχώρηση των Ναζί από την άλλη, δημιουργούν νέα δεδομένα. Υπάρχει μία ανησυχία ότι η ΕΣΣΔ θα επιδιώξει να καθορίσει τις εξελίξεις στις χώρες που απελευθερώνει. Η Βρετανία και ο Τσόρτσιλ θέλουν να έρθουν σε μία αρχική συμφωνία για την περιοχή των Βαλκανίων, με τη λεγόμενη «Συμφωνία των ποσοστών» τον Οκτώβριο του 1944, ακριβώς το διάστημα που απελευθερώνεται η Ελλάδα. Άρα με εκείνο τον τρόπο οι Βρετανοί κατοχυρώνουν τα συμφέροντά τους πολύ πρώιμα στην Ελλάδα».

Τα Δεκεμβριανά και ο Εμφύλιος Πόλεμος

Οι οδομαχίες στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1944 έφεραν στην επιφάνεια την αδυναμία της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας για την ομαλή μετάβαση από την Κατοχή στη μεταπολεμική Ελλάδα. Ο 53χρονος ιστορικός σχολίασε γι’ αυτό: «Το βασικό είναι ότι μιλάμε για μία κυβέρνηση, που όταν σχηματίστηκε, τα ερείσματά της έχουν κλονιστεί, όπως και όλων των κομμάτων κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Έχουν εμφανιστεί νέοι πρωταγωνιστές τότε, ιδίως το ΚΚΕ και οι αντι-εαμικές/αντικομουνιστικές οργανώσεις που έχουν διαμορφώσει ένα νέο πολιτικό περιβάλλον μεγάλης όξυνσης. Τα κόμματα στην ουσία έχουν πάψει να λειτουργούν. Πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαμε και τη δικτατορία του Μεταξά κι έχουν κοπεί από την κοινωνική τους βάση για πάρα πολλά χρόνια, ενώ είναι απόντα σε μεγάλο βαθμό στα χρόνια της Κατοχής από το κίνημα της Αντίστασης. Έχουμε λοιπόν μία κυβέρνηση που η νομιμοποίηση από τον λαό είναι κάτι το ζητούμενο. Και γι’ αυτό υπάρχει η σπουδή να γίνουν εκλογές και να βγει μια κυβέρνηση που θα απολαμβάνει τη λαϊκή εντολή».

Μέχρι σήμερα πολλοί αναρωτιούνται τι θα είχε συμβεί, εάν είχαν αποτραπεί τότε τα Δεκεμβριανά. Ο κ. Βόγλης στάθηκε στο κατά πόσο θα δινόταν άλλη αφορμή για να οδηγηθούμε στον Εμφύλιο: «Αυτή πραγματικά είναι μία δύσκολη ερώτηση. Ως ιστορικός, δεν είμαι από τους ανθρώπους που πιστεύουν ότι τα πράγματα είναι αναπόφευκτα. Συνήθως όταν έχουν συμβεί, λέμε ότι δεν θα μπορούσαν να γίνουν διαφορετικά. Ενδεχομένως κι αυτή είναι η σημασία των Δεκεμβριανών. Είναι τόσο μεγάλης έντασης η σύγκρουση πλέον στην Αθήνα αυτές τις 33 ημέρες που διήρκησαν, όσοι δεν ήταν στις τάξεις του ΕΑΜ φοβούνται, συγκλονίζονται και ειδικά οι μοναρχικές δυνάμεις ότι θα πρέπει να αντιμετωπίσουν αποφασιστικά το ΕΑΜ και το Κομμουνιστικό Κόμμα. Γι’ αυτό και μετά τη Βάρκιζα, τη συμφωνία που επισφραγίζει το τέλος της Δεκεμβριανής σύγκρουσης, δεν υπάρχει ομαλότητα. Τότε οι μοναρχικές δυνάμεις ήταν αποφασισμένες να αντιμετωπίσουν ριζικά, με διώξεις, φυλακίσεις, βασανιστήρια τον ΕΑΜικό κόσμο. Όχι το ΚΚΕ, γενικά το ΕΑΜ».

Και κάπως έτσι δαιμονοποιήθηκε το κίνημα που απελευθέρωσε τη χώρα. «Αυτή είναι η πιο θλιβερή εξέλιξη. Η Εθνική Αντίσταση βρέθηκε διωκόμενη. Γι’ αυτό και αποσιωπάται και δεν τιμάται για πάρα πολλές δεκαετίες ή αν θέλετε, τιμούνται μόνο εκείνες οι οργανώσεις που είχαν δευτερεύοντα ρόλο κι όχι το ΕΑΜ που ήταν πρωταγωνιστής των εξελίξεων και της αντίστασης. Κι έπρεπε να φτάσουμε στο 1982, 41 χρόνια μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, για να αναγνωριστεί η εθνική αντίσταση του ΕΑΜ και η συμβολή του στην απελευθέρωση της χώρας. Είναι πάρα πολύ θλιβερό, άνθρωποι που αγωνίστηκαν, θυσιάστηκαν, έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα, να βρίσκονται διωκόμενοι, στις φυλακές. Για πολλές δεκαετίες έχουμε ένα κλίμα αντιπαλότητας και διαίρεσης, και μεγάλης ιδεολογικής και πολιτικής σύγκρουσης, ευτυχώς όχι στρατιωτικής, σε όλα τα πεδία, ακόμη και την κουλτούρα, την ιδεολογία, τα πάντα».

Η ατιμωρησία των δοσίλογων

Τα Δεκεμβριανά εξελίχθηκαν σε κολυμπήθρα του Σιλωάμ και για τη μερίδα των προδοτών συμπατριωτών μας, οι οποίοι δεν δίστασαν να συνεργαστούν με τους Ναζί κατά τη διάρκεια της Κατοχής. «Ήταν μεγάλο λάθος που δεν διώχθηκαν οι δοσίλογοι», τόνισε χαρακτηριστικά ο κ. Βόγλης και κατέληξε: «Στην ουσία οι πρώην δοσίλογοι της Κατοχής εμφανίζονται να είναι αγωνιστές κατά του κομμουνισμού και μ’ αυτόν τον τρόπο γλιτώνουν τις βαριές ποινές, την τιμωρία που σε άλλες συνθήκες θα είχαν υποστεί για τις πράξεις τους κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η ατιμωρησία των δοσίλογων είναι ένα τρομερό για εκείνη την εποχή ηθικό και πολιτικό ζήτημα, όπως και η στάση της Δικαιοσύνης και του κράτους απέναντί τους».