Το σχολείο οδηγεί σε έναν κοινωνικό προσηλυτισμό

Του
Γ. Καπουρνιώτη

Ο άνθρωπος, ο νοήμονας, ο homo sapiens (άνθρωπος που μπορεί να παρατηρεί, να εξετάζει τις σχέσεις, να ανακαλύπτει τις αιτίες των πραγμάτων και των φαινομένων έτσι ώστε να οδηγείται στην κατανόησή τους), είναι δημιούργημα της φύσης και της κοινωνίας, του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο γεννιέται, αναπτύσσεται, διαμορφώνεται και δραστηριοποιείται σαν άνθρωπος. Με τον όρο «περιβάλλον», εννοούμε τον φυσικό χώρο (βιότοπο) και τον κοινωνικό χώρο που μέσα του και σε σχέση με αυτόν, αναπτύσσεται η ανθρώπινη ύπαρξη.
Το βιολογικό ον, ο άνθρωπος, γεννιέται με τις φυσικές δυνατότητες του νοήμονα ανθρώπου και τις νοητικές δυνατότητες να γίνει τέτοιος, να ενεργοποιήσει δηλαδή αυτές τις δυνατότητες και μέσω της ανάπτυξης και της καλλιέργειάς τους, να τις μετατρέψει σε ιδιότητες του ανθρώπου. Μα για να το κάνει πρέπει να μάθει. Και θα μάθει στο σχολείο, γιατί το σχολείο εμφανίζεται ως ένα διαφορετικό περιβάλλον από την άποψη της σύνθεσης και της λειτουργίας του.
Το σχολείο εισάγει το παιδί – μαθητή σε περιοχές της κρίσης και της νόησης. Εκεί καλλιεργείται η κατανόηση, η ευθυκρισία, αναπτύσσεται η συλλογική συνείδηση, η καλύτερη κατανόηση και σε επίπεδο αντίληψης ότι υπάρχω, άρα συνυπάρχω και της αναγνώρισης υποχρέωση – δικαίωμα, που σημαίνει την καλλιέργεια της αίσθησης δικαίου. Στο σχολείο θα διαπιστώσει το παιδί ότι τα δικαιώματά του σταματούν εκεί που αρχίζουν τα αντίστοιχα δικαιώματα των άλλων κι έτσι είναι δυνατόν να εξουδετερωθεί η επίδραση κάποιων υπέρ-ανεκτικών γονιών. Επίσης, η επιβράβευση και η αναγνώριση που θα του παρέχει ο εκπαιδευτικός και η ομάδα, είναι δυνατό να διορθώσουν την ολέθρια επίδραση ενός αυταρχικού ή ψυχαναγκαστικού γονικού περιβάλλοντος. Θα το βοηθήσει να περάσει από το «εγώ» στο ευρύτερο «εμείς» κι ακόμα στην αποδοχή των κοινωνικών όρων και της συνεργασίας με τους άλλους. Επομένως το σχολείο θα βοηθήσει να λειτουργήσει «διορθωτικά» σε μια λαθεμένη οικογενειακή αγωγή. Μια αγωγή που οδηγεί τον νέο άνθρωπο σε κοινωνική δυσπροσαρμοστία, όλων των βαθμίδων. Όμως είναι δυνατόν να λειτουργήσει το σχολείο και ως ενισχυτής μιας αγωγής που οδηγεί σε κοινωνική απόκλιση τα νεαρά άτομα.
Την ευθύνη της μιας ή της άλλης λειτουργίας τη φέρουν οι εκπαιδευτικοί. Αυτοί είναι οι «ενσαρκωτές» του σχολείου. Οι αντιπρόσωποι, οι κύριοι αντιπρόσωποι της κοινωνίας μας. Μιας κοινωνίας που η «συλλογική συνείδηση» είναι παρούσα. Κι ακόμα είναι ένας χώρος που διαπιστώνεται, αλλά και δοκιμάζεται, η πολιτική βούληση, η κρατική ιδεολογία. Το σχολείο είναι ένας «πρεσβευτής» ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συστήματος στο παιδί. Η τεράστια δυνατότητα επίδρασης που έχει το σχολείο, όσον αφορά στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του νέου ανθρώπου, επιτρέπει σε αρκετούς επιστήμονες της παιδείας να μιλάνε για έναν πραγματικό «κοινωνικό προσηλυτισμό», αφού η κοινωνία είναι το σημείο αναφοράς προς το οποίο το σχολείο οφείλει να κατευθύνει τις δραστηριότητές του. Το σχολείο συνεχίζει βεβαίως την αγωγή που άρχισε η οικογένεια, αλλά επιπλέον προσφέρει στο παιδί τις γνώσεις και την αστική και πολιτική ιδεολογία του Έθνους. Το σχολείο είχε πάντα μια τριπλή αποστολή: «Να διδάξει, να εκπαιδεύσει και να κοινωνικοποιήσει».
Το σχολείο, προσθέτει νέες έννοιες που επιτρέπουν τη βελτίωση ή τροποποίηση της συμπεριφοράς που προσκτήθηκε από την επίδραση του γονικού περιβάλλοντος. Εδώ θα διαμορφωθεί η ποιότητα του αυριανού πολίτη. Με αυτόν τον τρόπο είναι δυνατή η προσαρμογή σε νέες αντιλήψεις, αξίες, παραδοχές, δηλαδή σε μια νέα αγωγή διαφορετική από το οικογενειακό περιβάλλον, αναγκαία για την κοινωνική πρόοδο. Κι αυτό γιατί οι αξίες της οικογένειας δεν συμπίπτουν ακριβώς ή πάντοτε με τις αξίες της κοινωνίας ή του έθνους γενικότερα. Η αξία του σχολείου βρίσκεται ακριβώς στο γεγονός ότι φέρνει σε επαφή δύο διαφορετικές (λίγο – πολύ) κουλτούρες, με αποτέλεσμα την αλλαγή τόσο του ατόμου, όσο και της σχολικής ομάδας που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση.
Κάποιοι ίσως ισχυριστούν ότι κάτι τέτοιο σημαίνει παρεμπόδιση της ελεύθερης ανάπτυξης του νέου ανθρώπου. Εγώ πιστεύω ότι δεν είναι υπεύθυνο το σχολείο για όσα του καταμαρτυρούν, αλλά η πρόθεση της παιδαγωγικής πράξης από αυτούς που το εξουσιάζουν και ο τρόπος που διενεργείται αυτή.
Τελειώνοντας θα ήθελα να παραθέσω τα λόγια του Θεόφραστου Γέρου, που με εκφράζουν απόλυτα: «Το σχολείο είναι μια ειδική κοινωνία που βοηθά τα παιδιά να γευθούν τις συγκινήσεις της ανακάλυψης με τη χρήση της νόησής τους. Αφήνει περιθώρια για κάτι πολύ ανώτερο από την απλή προσαρμογή του μαθητή στην κοινωνία του ενηλίκου. Δίνει τη δυνατότητα ανοίγματος νέων προοπτικών, αφού προηγηθεί μια κριτική ανάλυση της πραγματικότητας. Η κριτική ανάλυση της πραγματικότητας οδηγεί στον μετασχηματισμό της. Αυτές είναι οι αισιόδοξες όψεις του σχολείου. Το σχολείο είναι η πραγματικότητά μας. Θα το κρίνουμε, αλλά δεν θα το κατακρίνουμε. Δεν θα το κλείσουμε. Θα αγωνιστούμε να το κάνουμε καλύτερο για τα παιδιά μας».

Πηγές:
• F. Audigier: άρθρο στο «Revue Française de Pedagogie», Νο 94, 1991, Ιανουάριος-Μάρτιος
• Θ. Γέρου: Προβληματική στην Εκπαίδευση. Εκδ. Τολίδη