Του Βασίλη Ρουσόπουλου*
Αιτία της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης
Η παγκοσμιοποίηση είναι μία διαδικασία, που έχει ως τελικό σκοπό τη δημιουργία μίας ενιαίας παγκόσμιας αγοράς, με κατάργηση των δασμών και των άλλων νομικών απαγορεύσεων στη διακίνηση των εμπορευμάτων και των κεφαλαίων, παραγωγικού και χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Εξαιρείται η αγορά εργασίας, διότι οι βιομηχανικές χώρες θα κατακλύζονταν από οικονομικούς μετανάστες. Αυτό δείχνει, ότι η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση προωθήθηκε με πρωτοβουλία και με βάση τα συμφέροντα των ανεπτυγμένων χωρών.
Κύρια αιτία της παγκοσμιοποίησης είναι η συσσώρευση και υπερσυσσώρευση παραγωγικού κεφαλαίου στις βιομηχανικές χώρες, με άλλα λόγια οι επενδύσεις, στις οποίες ενσωματώνονται και οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, με αποτέλεσμα την υπερπαραγωγή προϊόντων. Η διάθεση τους, με δεδομένη λίγο-πολύ τη διανομή του εισοδήματος μεταξύ κερδών και μισθών, προσκρούει στην έλλειψη αντίστοιχης ζήτησης στην εγχώρια αγορά και ασκεί πίεση για εξεύρεση νέων αγορών και εξαγωγές.
Μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο οι χώρες του Τρίτου Κόσμου προσπαθούσαν να περιορίσουν τις εισαγωγές τους και να αναπτυχθούν υπό συνθήκες προστατευτισμού. Από το 1980 το ΔΝΤ, όταν κυριάρχησε η νεοφιλελεύθερη πολιτική, υποχρέωνε τις χώρες που είχαν οικονομικά προβλήματα και προσέτρεχαν σ’ αυτό για δανεισμό, να ανοίξουν την οικονομία τους. Έτσι επιβλήθηκε η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, αλλά και με σκληρό τρόπο στη Χιλή και στο Ιράκ.
Η ειδοποιός διαφορά της σημερινής παγκοσμιοποίησης είναι η κινητικότητα του παραγωγικού κεφαλαίου, με κύριο χαρακτηριστικό τον ανταγωνισμό των χωρών για τον τόπο εγκατάστασης της παραγωγής, που περιλαμβάνει ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις, όπως αποκαλούνται οι μετεγκαταστάσεις των επιχειρήσεων στο εξωτερικό, με βάση την περίοδο 1970-1979 από το 2010 έως το 2014 πενηνταπλασιάστηκαν, εκ των οποίων οι μισές κατευθύνθηκαν στον Τρίτο Κόσμο. Το δεύτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης είναι η απελευθέρωση και υπέρμετρη διόγκωση του
χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.
Αντίπαλοι της παγκοσμιοποίησης και επικριτές της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης
Από το 1990 άρχισε μία έντονη κριτική, που συνοδεύτηκε και με διαδηλώσεις εναντίον της παγκοσμιοποίησης. Οι επικριτές της παγκοσμιοποίησης διακρίνονται σε αντιπάλους γενικά της παγκοσμιοποίησης και σε επικριτές της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, που υποστηρίζουν μία εναλλακτική παγκοσμιοποίηση. Αντίπαλοι είναι κυρίως εθνικά- συντηρητικά ή εθνικιστικά ρεύματα, που τάσσονται προπάντων για ένα ισχυρό εθνικό κράτος, όπως και για την επανεισαγωγή συνόρων και δασμών. Οι επικριτές της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης αναφέρονται σε ατέλειες της παγκοσμιοποίησης και προσπαθούν να προσθέσουν κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και κανόνες, διότι όσον αφορά στο θεσμικό πλαίσιο πρόκειται κατά βάση για φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, χωρίς παγκόσμιους ενιαίους κανόνες και ρυθμίσεις. Νεοφιλελεύθερη είναι ως προς την οικονομική πολιτική, διότι προσπαθεί με αυξομείωση των επιτοκίων και άλλα μέτρα νομισματικής πολιτικής να αντιμετωπίσει τις οικονομικές κρίσεις.
Στο πλαίσιο της φιλελεύθερης-νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης αναπτύσσεται ένας παγκόσμιος ανταγωνισμός για την προσέλκυση των επενδύσεων, πού καταλήγει σε έναν καταστροφικό, χωρίς κατώτατα όρια, ανταγωνισμό μείωσης των αμοιβών εργασίας, υποβάθμισης του περιβάλλοντος και του κράτους πρόνοιας. Έτσι προκύπτει μία εκπτώχευση της πλουραλιστικής δημοκρατίας, διότι εκ συστήματος περιορίζεται ο χώρος άσκησης εναλλακτικών πολιτικών.
Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο είναι σήμερα πολλαπλάσιο του παγκόσμιου Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) και έχει κυριαρχήσει επί του παραγωγικού κεφαλαίου. Οι μαζικές κινήσεις των χρηματοπιστωτικών κεφαλαίων από χώρα σε χώρα επηρεάζουν τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, που κανονικά αντανακλούν τα θεμελιώδη οικονομικά δεδομένα των χωρών.
Επιπλέον κατά τη φυγή τους αποτελούν πηγή αποσταθεροποίησης των πραγματικών οικονομιών και μεταδοτικότητας των κρίσεων. Επίσης στα χρηματιστήρια δεν έχουν οικονομικό λόγο ύπαρξης οι «ανοιχτές πωλήσεις» μετοχών, που δεν κατέχει ο πωλητής, και οι πολλαπλές αγοραπωλησίες των αυτών μετοχών την ίδια ημέρα, γενικά χωρίς φόρο συναλλαγών. Οι πρακτικές αυτές ευνοούν τη διεθνή χρηματοοικονομική κερδοσκοπία και τον καπιταλισμό-καζίνο, με αρνητικές επιπτώσεις για την πραγματική οικονομία.
Προς μία εναλλακτική παγκοσμιοποίηση
Οι αντίπαλοι της παγκοσμιοποίησης πιστεύουν, ότι είναι θέμα πολιτικής βούλησης να τη σταματήσει. Η παγκοσμιοποίηση όμως δεν μπορεί να σταματήσει, διότι πρόκειται για μία αναγκαία οικονομική διαδικασία. Η ερώτηση λοιπόν δεν είναι παγκοσμιοποίηση ή όχι, αλλά αν υπάρχουν βαθμοί ελευθερίας και δυνατότητες στην πολιτική εξουσία για μία εναλλακτική παγκοσμιοποίηση.
Για μία εναλλακτική παγκοσμιοποίηση απαραίτητη είναι, πρώτον, η θέσπιση στοιχειωδών κανόνων λειτουργίας, όπως προστασία του περιβάλλοντος, ρυθμίσεις των εργασιακών συνθηκών, πχ. η απαγόρευση της παιδικής εργασίας, και οπωσδήποτε ο έλεγχος του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Το 2009 οι 20 χώρες, που εκπροσωπούν τις μεγαλύτερες οικονομίες στον κόσμο (G20), μετά από πολλούς συμβιβασμούς και αμοιβαίες υποχωρήσεις πήραν κάποια μέτρα για τον έλεγχο του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Το ίδιο συνέβη το 2015 και με τη συμφωνία στη διεθνή διάσκεψη του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή. Οι ΗΠΑ με τον Τραμπ υπαναχώρησαν και από τις δύο συμφωνίες. Ο στόχος θέσπισης παγκόσμιων κανόνων, λόγω απόκλισης των συμφερόντων, είναι ανέφικτος στο ορατό μέλλον.
Ένας δεύτερος στόχος είναι η εξισορρόπηση των ισοζυγίων τρεχουσών συναλλαγών, που θα μετριάσει εν μέρει τον παγκόσμιο ανταγωνισμό προσέλκυσης επενδύσεων με κάθε τίμημα. Στην περίπτωση αυτή, χώρες με μεγάλα πλεονάσματα στο εμπορικό ισοζύγιο θα υποχρεούνται να προβαίνουν σε περιστολή τους, ώστε ένα μέρος των επενδύσεων και της παραγωγής να οδεύει – με οικονομική λογική – προς τις άλλες χώρες. Στην Ευρωζώνη οι χώρες με πλεονασματικό εμπορικό ισοζύγιο άνω του 4% του ΑΕΠ όφειλαν να προβούν σε εσωτερική ανατίμηση και μείωση των πλεονασμάτων. Αντ’ αυτού η Γερμανία πίεσε το 2013 τις Βρυξέλλες και τα επιτρεπόμενα όρια πλεονάσματος αυξήθηκαν σε 6%. Το 2015 πέτυχε πλεονάσματα ρεκόρ 8,9%. Η Κίνα πέτυχε ρεκόρ πλεονασμάτων περίπου 10% το 2007 και 2008, έκτοτε τα πλεονάσματα μειώθηκαν και τα τελευταία χρόνια περιορίστηκαν αρκετά. Με τη μείωση των πλεονασμάτων η Κίνα μεταθέτει τη βιομηχανία ένδυσης στην Αιθιοπία με τα φθηνότερα εργατικά χέρια. Αν και ο μισθός είναι πολύ χαμηλός, 26 $ τον μήνα, – για σύγκριση στο Μπαγκλαντές είναι 95, στην Κένυα 207, στην Κίνα 326 $ – οι άμεσες ξένες επενδύσεις είναι η σωστή μορφή οικονομικής βοήθειας.
Τρίτον, σε μία εναλλακτική παγκοσμιοποίηση έχει θέση και ο προστατευτισμός, ως μέσο επιβολής των κανόνων μίας εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης. Και πριν τον Τραμπ οι ΗΠΑ και η Γερμανία είχαν επιβάλλει δασμούς στην Κίνα σε ορισμένα προϊόντα με το αιτιολογικό, ότι «οι περιβαλλοντικοί κανονισμοί διαφέρουν από χώρα σε χώρα». Επίσης ο προστατευτισμός είναι απαραίτητος για την ανάπτυξη μίας βιομηχανίας επεξεργασίας των εγχώριων πρώτων υλών στις χώρες του Τρίτου Κόσμου.
Πριν η παγκοσμιοποίηση ολοκληρωθεί, ο Τραμπ εγκαινίασε με θορυβώδη τρόπο την τρίτη φάση της παγκοσμιοποίησης με την επάνοδο του προστατευτισμού και μία τάση αποπαγκοσμιοποίησης. Η προσοχή, στραμμένη στον εμπορικό πόλεμο με την Κίνα, άφησε να περάσει σχεδόν απαρατήρητα ένα άλλο σημαντικό μέτρο για το μέλλον της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Την απειλή του Τραμπ για επιβολή δασμών στα εισαγόμενα εμπορεύματα όσων αμερικανικών επιχειρήσεων μεταθέσουν εφεξής την παραγωγή τους στο εξωτερικό, για να περιορίσει την έξοδο των αμερικανικών επιχειρήσεων.
Η μελλοντική πορεία της παγκοσμιοποίησης
Ο ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας αλλά και των ευρωπαϊκών κρατών για πολιτική επιρροή στις χώρες του Τρίτου Κόσμου μπορεί να οδηγήσει σε πολιτικές για παραγωγικές επενδύσεις, αυτή τη φορά με μεγαλύτερη διασπορά, στις αναπτυσσόμενες χώρες. Με την επανάκαμψη του προστατευτισμού ανοίγεται στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και η προοπτική για επεξεργασία των δικών τους πρώτων υλών υπό συνθήκες προστασίας της νηπιακής βιομηχανίας.
Όσο οι χώρες του Τρίτου Κόσμου θα αναπτύσσονται, θα περιορίζεται η μαζική οικονομική μετανάστευση και η τάση της δραματικής αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού. Από τη μετανάστευση των ανθρώπων είναι για όλους προτιμότερη η μετανάστευση του παραγωγικού κεφαλαίου, τόσο για τους οικονομικούς μετανάστες, που είναι και αισθάνονται ανεπιθύμητοι και κοινωνικά αποκλεισμένοι στις χώρες υποδοχής, όσο και για τον πληθυσμό των βιομηχανικών χωρών, όπου η μαζική μετανάστευση ευνοεί ρατσιστικές απόψεις και πράξεις. Επίσης έχει παρατηρηθεί, ότι όσο αυξάνεται η ευημερία, ο αριθμός των γεννήσεων μειώνεται.
Η παγκοσμιοποίηση στο μέλλον θα διαμορφωθεί και θα αναδιαμορφώνεται συνεχώς από δύο αντίρροπες δυνάμεις: Από την ενδογενή οικονομική πίεση για απελευθέρωση των αγορών και από τις πολιτικές τάσεις επιλεκτικού προστατευτισμού, με διάφορες αιτιολογίες ή δικαιολογίες.
Επιπλέον από τη διελκυστίνδα για την επαναφορά διεθνών ρυθμίσεων στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, την προστασία του περιβάλλοντος και την αγορά εργασίας.
Το πρόβλημα επιβολής μίας εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης δεν είναι θέμα προτάσεων, είναι θέμα συσχετισμού των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων. Είναι όμως και θέμα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης, γιατί και οι πολίτες μπορούν με την ψήφο τους και με κοινωνικές παρεμβάσεις να επηρεάσουν τις εξελίξεις.
*Ο Βασίλης Ρουσόπουλος είναι δρ. Οικονομικών Επιστημών, τ. καθηγητής ΤΕΙ Λάρισας